Wielka eksplozja z 1922 r.

30 czerwca, pomimo, że nie jest obchodzony w Irlandii jako święto państwowe, to jest to dzień zasługujący na uwagę. Nie doszło wtedy ani do wielkiego zwycięstwa, ani do rozpoczęcia nowej ery. Wręcz przeciwnie – tego dnia, 102 lata temu, Irlandia poniosła straszliwą stratę, kiedy ogromna liczba historycznych zapisów sięgających wielu wieków wstecz została zniszczona w „Wielkiej Eksplozji” w Dublinie w 1922 r. Zniszczeniu uległy rejestry urodzeń, zgonów i spisy ludności. Ich brak pozostawia ogromną dziurę w irlandzkiej historii, której nigdy nie uda się wypełnić.

Potężna eksplozja, która miała miejsce w Four Courts – głównym budynku sądu przy Inns Quay w Dublinie 30 czerwca 1922 r. oraz zdarzenia jej towarzyszące pokazują, jak podzielone było ówczesne irlandzkie społeczeństwo. Wydarzenie to ilustruje również, jak irlandzka wojna domowa wpłynęła na ludzi ze wszystkich klas społecznych, środowisk i wyznań religijnych. Podzieliła ona przyjaciół i rodziny, a także doprowadziła do aktów brutalności i zniszczeń, jakich Irlandia nie widziała od dawna.

Traktat angielsko-irlandzki, podpisany w Londynie 6.12.1921 r., formalnie zakończył irlandzką wojnę o niepodległość. Dokument przewidywał utworzenie Wolnego Państwa Irlandzkiego (Saorstát Éireann w jęz. irlandzkim) w ciągu roku – jako niepodległego państwa w ramach „wspólnoty narodów znanej jako Imperium Brytyjskie” – zasadniczo nadając mu taki sam status jak Kanadzie.

Jednakże, traktat zapewniał również sześciu hrabstwom Ulsteru (Irlandii Północnej), których ludność w większości wyznawała protestantyzm, pozostanie w Zjednoczonym Królestwie.

Ze względu na to postanowienie, wiele partii politycznych w Irlandii uznało traktat za zdradę wizji prawdziwie niepodległej Republiki Irlandzkiej, która została ogłoszona podczas powstania wielkanocnego w 1916 r. Z tych powodów ugrupowania, które były przeciwne traktatowi, przysięgły kontynuować walkę o to, co uważały za prawdziwą niepodległość Irlandii.

16.04.1922 r., pod przywództwem Rory’ego O’Connora, syna znanego i odnoszącego sukcesy prawnika, grupa ok. 200 uzbrojonych członków Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA) przejęła kompleks Four Courts w Dublinie, który był wtedy centrum irlandzkiego systemu sądownictwa, wbrew niedawno utworzonemu Tymczasowemu Rządowi Irlandii. Ich celem było sprowokowanie Wielkiej Brytanii do kolejnego konfliktu zbrojnego, który zjednoczyłby pro-traktatowych i anty-traktatowych Irlandczyków oraz wznowiłby walkę zbrojną przeciwko Wielkiej Brytanii.

Michael Collins, jeden z najwybitniejszych przywódców irlandzkiego ruchu niepodległościowego, był członkiem irlandzkiej delegacji, która podpisała traktat angielsko-irlandzki. Jako były przywódca IRA, otrzymał od brytyjskiego rządu trudne zadanie zakończenia okupacji budynku Czterech Sądów przez grupę powstańców O’Connora.

Była to szczególnie trudna sytuacja dla Collinsa, który musiał stawić czoła wielu swoim starym politycznym przyjaciołom i towarzyszom. Przez pierwsze kilka miesięcy impasu powstrzymywał się od użycia wojska do ostrzelania okupantów budynku.

Kiedy jednak brytyjski feldmarszałek Sir Henry Wilson został zamordowany w Londynie przez dwóch członków IRA 22.06.1922 r., napięcie zaczęło gwałtownie rosnąć, a rząd brytyjski wywarł znaczną presję na Collinsie, by zajął się sytuacją w Dublinie. Cztery dni później, sytuacja osiągnęła punkt krytyczny, gdy okupanci porwali pro-traktatowego irlandzkiego generała Jeremiaha Josepha „Gingera” O’Connella. Następnego dnia, irlandzki Rząd Tymczasowy nakazał grupie natychmiastowe oddanie Four Courts, pod groźbą rozpoczęcia działań wojskowych. Okupanci odmówili.

W międzyczasie, oddziały wojskowe pod dowództwem Rządu Tymczasowego w liczbie blisko tysiąca żołnierzy, którym towarzyszyły dwa samochody i kilka innych pojazdów opancerzonych, zajęły pozycje na nabrzeżach po południowej stronie rzeki Liffey i na głównych ulicach po północnej stronie rzeki.

O godzinie 3:00 28 czerwca okupującym wysłano ostateczne ultimatum, aby natychmiast uwolnili generała O’Connella, zakończyli okupację budynku i oddali broń i amunicję. Okupanci mieli godzinę na spełnienie żądania. Nie spełnili go pomimo gróźb.

Ok. godziny 4:45, tuż przed wschodem słońca, działo artyleryjskie wystrzeliło 18-funtowe (8,18 kg) pociski w budynek. Towarzyszył temu ostrzał z broni maszynowej i karabinów.

Nie jest jednak pewne, kto dokładnie wydał rozkaz rozpoczęcia ostrzału. Wiele osób zakłada, że był to sam Michael Collins, choć niektórzy biografowie temu zaprzeczają. Niektórzy z ocalałych okupujących Four Courts twierdzili później, że faktycznie przygotowywali się do rychłej kapitulacji, ale nie dano im wystarczająco dużo czasu, zanim armia rozpoczęła ostrzał budynku.

Celem wystrzelenia pocisków artyleryjskich było zrobienie dziur w budynku w dwóch miejscach, aby umożliwić żołnierzom piechoty dostęp do wnętrza: jedną w zachodniej fasadzie biur administracyjnych Biura Rejestrów Publicznych, a drugą w fasadzie zachodniego skrzydła budynku. To ostatnie nie było łatwym zadaniem dla niedoświadczonej brygady dział artyleryjskich, która musiała upewnić się, że ominie słup telegraficzny znajdujący się po drugiej stronie drogi od miejsca, z którego strzelali, oraz uniknie trafienia w hotel Four Courts znajdujący się zaledwie kilka metrów od zachodniego skrzydła.W obu przypadkach wymagane wyłomy zostały wykonane w odpowiednim rozmiarze i we właściwych miejscach. Jednak sporadyczne walki i intensywne bombardowania artyleryjskie trwały przez następne dwa dni, powodując wiele ofiar po obu stronach.

Wczesnym popołudniem 30 czerwca, zaledwie kilka godzin przed poddaniem się okupantów, budynkiem wstrząsnęła potężna eksplozja, którą słychać było w całym Dublinie. Po stronie Biura Rejestrów Publicznych zaczęła unosić się gigantyczna chmura dymu.

Specjalnie zbudowane w 1867 r., Biuro Rejestrów Publicznych służyło jako magazyn dla prawnych i oficjalnych archiwów Irlandii, obejmujących wszystko: od spisów ludności po oryginalne testamenty, akty własności i dzierżawy, po rejestry kościelne i parafialne zawierające akty urodzenia, chrztu, małżeństwa i zgonu dotyczące lokalnych mieszkańców. Niektóre z przechowywanych dokumentów pochodziły nawet z 1174 r.

Okupanci wykorzystali budynek Four Courts do przechowywania amunicji. Pożar, który wybuchł wcześniej, rozprzestrzenił się po całym gmachu, zapalając amunicję w środku i powodując potężną detonację.

Ogromna siła eksplozji rozbiła wschodnią ścianę Biura Rejestrów Publicznych, tworząc dramatyczny słup dymu i wyrzucając akta, książki i zwoje wysoko w powietrze. Odłamki i fragmenty spadły na ulice Dublina, a według doniesień niektóre z nich wylądowały nawet w oddalonym o 10 km Howth.

Stare, suche akta na półkach szybko stanęły w ogniu, który niszczył niemal wszystkie przechowywane tam dokumenty. W ciągu kilku godzin siedem wieków historycznych zapisów Irlandii zostało zniszczonych.

Wśród ogromnej liczby utraconych dokumentów historycznych znalazły się irlandzkie spisy powszechne z lat 1821, 1831, 1841 i 1851. Pożary dogorywały jeszcze przez kilka dni, pozostawiając kompleks Four Courts w ruinie.

To wydarzenie, nazywane również „Bitwą o Dublin” spowodowało, że irlandzka wojna domowa rozprzestrzeniła się na cały kraj i trwała do maja 1923 r.

– – – – –

Wracając do dokumentów – w kolejnych tygodniach Biuro Rejestrów Publicznych zaczęło zbierać wiele ocalałych dokumen-tów archiwalnych wśród gruzów budynku. W ciągu następnego roku spakowano 25 tysięcy arkuszy papieru i pergaminu w prawie 400 wiązek. Wszystko, co zostało wydobyte z pogorzeliska, zostało zapako-wane w brązowy papier, oznakowane i za-bezpieczone sznurkiem.

W ostatnich latach National Archives of Ireland we współpracy z Trinity College Dublin i innymi partnerami pracowało nad digitalizacją znacznej liczby ocalałych dokumentów, z których wiele można teraz przeglądać online.

RB

FOTO 1: FOUR COURTS W DUBLINIE PODCZAS BITWY O DUBLIN. OGROMNA EKSPLOZJA SKŁADOWANEJ AMUNICJI 30 CZERWCA ZNISZCZYŁA PUBLIC RECORDS OFFICE, A WRAZ Z NIM OGROMNĄ CZĘŚĆ ARCHIWUM, WIKIPEDIA, NATIONAL LIBRARY OF IRELAND, DOMENA PUBLICZNA.

FOTO 2: ZBOMBARDOWANIE CZTERECH SĄDÓW POCISKAMI ARTYLERYJSKIMI W CELU USUNIĘCIA ANTYTRAKTATOWEJ IRA NADAŁO POCZĄTEK IRLANDZKIEJ WOJNIE DOMOWEJ, WIKIPEDIA, JOHN BYRNE, DOMENA PUBLICZNA.