Krótka historia cenzury książek w Irlandii

Dziś, w XXI wieku, większość ludzi uważa wolność czytania za fundamentalne prawo, niezależnie od tego, czy niektórzy uznaliby wybrane dzieła za obraźliwe. Oczywiście, jak udokumentowano na przestrzeni lat, od wynalezienia prasy drukarskiej i upowszechnienia się umiejętności czytania i umasowienia dystrybucji książek, zdarzały się niezliczone przypadki, w których rządy i inne instytucje zakazywały czytania niektórych książek. Zazwyczaj uzasadniano to „ochroną” czytelników, bo lektura mogła „narażać” na pewne idee i tematy. Innymi słowy, jeśli książka była postrzegana jako zbyt radykalna politycznie lub „niemoralna”, mogła zostać zakazana w zależności od obowiązujących standardów w danym miejscu i czasie.

Chociaż z Irlandii pochodziło wielu wielkich pisarzy, to po uzyskaniu niepodległości we wczesnych latach 20. XX wieku państwo zakazało ogromnej liczby książek, zarówno tych napisanych przez Irlandczyków, jak i obcokrajowców.

Obecnie, wspominając niektóre tytuły, które zostały wcześniej zakazane, można zauważyć, że wiele z nich uznaje się dziś za arcydzieła. Wyraźnie widać, że od lat 20. XX w. aż do końca lat 60. Irlandia angażowała się w to, co można nazwać „literacką inkwizycją”.

„Komitet ds. złej literatury” (utworzony przez ministra sprawiedliwości Kevina O’Higginsa w 1926 r.) wprowadził w 1929 r. Komisję Cenzury Publikacji, która miała prawo zakazywać publikacji uznanych za obsceniczne lub moralnie deprawujące.

Pod silnym wpływem Kościoła Katolickiego pierwszym przewodniczącym Komisji Cenzury był Patrick Joseph Boylan, ksiądz i biblista. Innym znaczącym członkiem Komisji był William Magennis, który dołączył do niej w 1934 r. i przez wiele lat pełnił funkcję przewodniczącego. Magennis zasłynął z tego, że opisał „Ulissesa” Jamesa Joyce’a jako „moralną plugawość”.

Ustawa o cenzurze publikacji z 1929 r. zabraniała również sprzedaży i dystrybucji „szkodliwej literatury”. Osoby skazane za importowanie, sprzedaż lub dystrybucję zakazanych pozycji mogły zostać obciążone wysoką grzywną lub nawet wtrącone do więzienia.

W ciągu kolejnych czterdziestu lat, setki książek nie mogły być sprzedawane w niepodległej Irlandii – tylko dlatego, że niewielka grupa osób zasiadających w Komisji Cenzury uznała, że tak powinno być. Decyzja Komisji Cenzury była ostateczna. Nie było „konsultacji społecznych” dotyczących tego, czy dana książka powinna być zakazana ani dyskusji na temat możliwych jej literackich walorów.

Irlandzkim autorem, którego dzieła zostały zabronione, był noblista Samuel Beckett, którego zbiór opowiadań „More Pricks Than Kicks” został ocenzurowany w 1934 roku. Powieść Brendana Behana „Borstal Boy”, obecnie uważana za jedną z wielkich irlandzkich powieści XX w., również została zakazana w 1958 roku.

Przez całe lata 60. XX wieku różne powieści Edny O’Brien, w tym „The Country Girls” (1960), „The Lonely Girl” (1962) i „Girl With The Green Eyes” (1964), były zakazywane ze względu na nieprzyzwoite przedstawienie ich młodych bohaterek, chociaż według współczesnych standardów te książki nawet nie zostałyby uznane za erotyczne.

Mimo zakazów cenzury, powieści O’Brien krążyły po Irlandii. Podczas wizyty w Limerick w 1966 r., podczas publicznego spotkania, O’Brien zapytała, ile osób przeczytało jej książki. Prawie wszyscy w sali podnieśli ręce, a tłum roześmiał się. Cenzura nie była skuteczna, a być może sprawiała nawet, że zakazana literatura stawała cię atrakcyjniejsza – wierzono, że zakazana książka musi zawierać coś interesującego, a może nawet podniecającego.

Inne znane książki napisane przez autorów spoza Irlandii, które zostały zakazane, to np. powieści Ernesta Hemingwaya „Pożegnanie z bronią” (1936) i „Komu bije dzwon” (1941), „Nowy wspaniały świat” Aldousa Huxleya (1932) oraz „Grona gniewu” Johna Steinbecka (1940).

Pod koniec lat 60. zmiany w prawie wprowadzone Ustawą o cenzurze publikacji z 1967 r. ograniczyły początkowy okres cenzury do dwunastu lat. Książka mogła zostać ponownie zakazana po upływie tego czasu, jeśli cenzorzy o tym zadecydowali. W rezultacie, zmiana prawa z 1967 r. umożliwiła natychmiastową sprzedaż ponad 5 tysięcy wcześniej zakazanych przez cenzurę książek.

Czasopisma, podobnie jak książki, również podlegały zakazom sprzedaży i dystrybucji. Warto zauważyć, że pierwszy numer „Playboya”, który został sprzedany legalnie w Irlandii, ukazał się w styczniu 1996 r., kiedy oficjalnie został cofnięty zakaz, a następnie stał się najchętniej kupowanym magazynem męskim w Irlandii.

Komentując decyzję z 1967 r., Komisja Cenzury Publikacji stwierdziła: „Moralność się zmieniła. To, co uważano za obsceniczne w latach 40., jest zupełnie inne niż to, co uważane jest za obsceniczne dzisiaj”.

W listopadzie 2023 r. Minister Sprawiedliwości Helen McEntee przedstawiła Radzie Ministrów memorandum w sprawie zatwierdzenia projektu przepisów uchylających ustawy o cenzurze publikacji.

RB