Dawno temu, przez ponad półtora wieku, w centrum Dublina stała wysoka granitowa kolumna z posągiem na szczycie. W jej miejscu obecnie znajduje się Spire. Była to niegdyś popularna atrakcja turystyczna, ale jej historia jest również pełna kontrowersji. Z czasem stała się symbolem tego, co wielu ludzi uważało za symbol brytyjskiej hegemonii nad Irlandią, zanim kraj uzyskał niepodległość w 1922 r.
Pewnej nocy w 1966 r., siedem tygodni przed 50. rocznicą Powstania Wielkanocnego, potężna eksplozja zniszczyła górną część kolumny i sprawiła, że posąg na szczycie runął na ziemię wśród setek ton gruzu.
Kolumna była nazywana Filarem Nelsona. Dla wielu Irlandczyków w tamtym czasie jej zniszczenie stanowiło symboliczne zerwanie z przeszłością. Dla niektórych był to powód do radości i świętowania. Po 157 latach twarz Horatio Nelsona nie spoglądała już na stolicę Irlandii.
Horatio Nelson (1758-1805) był wiceadmirałem brytyjskiej marynarki wojennej. Ten genialny strateg o wybitnych umiejętnościach przywódczych i niekonwencjonalnych taktykach wojskowych był odpowiedzialny za szereg decydujących brytyjskich zwycięstw morskich podczas rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich. Jest powszechnie uważany za jednego z największych dowódców marynarki wojennej w historii.
Jego zwycięstwo 21.10.1805 r. w bitwie pod Trafalgarem przeciwko siłom francuskim i hiszpańskim potwierdziło siłę i doprowadziło do brytyjskiej dominacji morskiej na całe lata. Niestety, Nelson, na pokładzie swojego okrętu HMS Victory, został śmiertelnie ranny podczas bitwy, trafiony przez francuskiego strzelca. Jego śmierć zapewniła mu pozycję jednej z najbardziej bohaterskich postaci Wielkiej Brytanii, a on sam został pochowany w katedrze św. Pawła w Londynie.
Irlandia w tym czasie była częścią tego, co oficjalnie było znane jako Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii, od czasu tak zwanego Aktu Unii z 1800 roku. Co więcej, wielu mieszkańców Dublina miało krewnych, którzy walczyli w bitwie pod Trafalgarem. Blisko jedna trzecia z ok. 17 tys. marynarzy we flocie Nelsona pochodziła z Irlandii, w tym ok. 400 osób z Dublina.
W następstwie wielkiego zwycięstwa Wielkiej Brytanii i tragedii utraty jednego z jej największych dowódców wojskowych, władze miejskie Dublina, oficjalnie znane jako Dublin Corporation, postanowiły wznieść pomnik Nelsona, aby go uhonorować.
28.11.1805 r., po publicznym spotkaniu, które poparło tę propozycję, utworzono „komitet Nelsona” pod przewodnictwem burmistrza Dublina. Początkowym zadaniem komitetu było podjęcie decyzji, jaką formę powinien przybrać pomnik Nelsona i gdzie powinien zostać umieszczony. Komitet musiał również zebrać fundusze na jego budowę.
Na początku 1806 r. komitet zaprosił artystów i architektów do składania propozycji projektów pomnika. Spośród nadesłanych prac komitet wybrał projekt młodego angielskiego architekta, Williama Wilkinsa, który w przyszłości miał odnieść wiele sukcesów. Propozycja projektu przewidywała wysoką kolumnę w stylu doryckim na cokole, na której szczycie miałaby się znaleźć rzeźba rzymskiego statku galerowego.
Wybór lokalizacji pomnika na Sackville Street (obecnie, od 1924 r. O’Conell Street) nie był jednak jednomyślny. Pojawiły się obawy o potencjalne korki w okolicy i zaproponowano szereg alternatywnych lokalizacji, w tym miejsce w Howth przy wejściu do Zatoki Dublińskiej. Ostatecznie jednak zatwierdzono lokalizację przy Sackville Street.
W połowie 1807 r. okazało się, że zebranie funduszy nie jest takie łatwe. Kwota zebrana w tym momencie z darowizn od społeczeństwa była znacznie niższa niż przewidywany koszt wzniesienia kolumny projektu Wilkinsa. Dlatego też komitet z żalem poinformował architekta, że z powodu ograniczeń finansowych nie będzie w stanie wykonać jego projektu „dokładnie tak, jak go przedstawił”.
Następnie komitet zatrudnił architekta zatrudnionego przez Dublin Corporation o nazwisku Francis Johnston, aby dokonał cięć kosztów w projekcie Wilkinsa. Johnston uprościł go i zastąpił proponowany rzymski statek na szczycie doryckiej kolumny posągiem samego Nelsona. Thomas Kirk, rzeźbiarz z Cork, otrzymał zlecenie na wykonanie posągu z kamienia portlandzkiego.
Do grudnia 1807 r. komitet zebrał 3827 funtów funduszy, ok. 60 proc. szacowanych 6500 funtów wymaganych do sfinansowania projektu. Niemniej jednak na początku 1808 r. komitet poczuł się na tyle pewnie, aby rozpocząć prace przygotowując podstawę pomnika. Komitet kontynuował zbieranie pieniędzy w miarę postępu prac budowlanych. Kiedy projekt został ukończony jesienią 1809 r., jego koszty wyniosły łącznie 6856 funtów, ale składki osiągnęły 7138 funtów, co zapewniło komitetowi nadwyżkę w wysokości 282 funtów.
Ukończona kolumna Nelsona osiągnęła wysokość 134 stóp (40,8 m). Na czterech bokach cokołu wyryto nazwiska i daty największych zwycięstw bitew morskich Nelsona. Spiralne schody o 168 stopniach prowadziły przez puste wnętrze kolumny, na platformę widokową, znajdująca się tuż pod statuą.
Oficjalne otwarcie kolumny i wieży widokowej zarazem odbyło się 21.10.1809 r., w czwartą rocznicę bitwy pod Trafalgarem. Za cenę 10 pensów odwiedzający mogli wspiąć się po schodach na platformę widokową i podziwiać to, co jeden z odwiedzających opisał jako „wspaniały panoramiczny widok na miasto, okolicę i piękną zatokę”, a Kolumna Nelsona szybko stała się popularną atrakcją i wizytówką stolicy.
W międzyczasie w Londynie, być może zainspirowane sukcesem pomnika w Dublinie, planowano wzniesienie jeszcze większego pomnika ku czci Nelsona. Ostatecznie w latach 1840-1843 w Londynie na Trafalgar Square wzniesiono Kolumnę Nelsona. Mając całkowitą wysokość 170 stóp (52 metry), faktycznie była wyższa niż w Dublinie a jej koszt wyniósł 47 tysięcy funtów, przewyższając prawie 7- krotnie wydatki dublińskiego odpowiednika.
W 1905 r., w celu upamiętnienia 100. rocznicy zwycięstwa i śmierci Nelsona w bitwie pod Trafalgarem, kolumna w Dublinie została hojnie udekorowana flagami i serpentynami. Jednak na początku XX w. atmosfera polityczna Irlandii uległa zmianie. Powoli, ale nieuchronnie irlandzki nacjonalizm nabierał rozpędu.
W poprzednich dekadach w okolicy kolumny Nelsona na Sackville Street wzniesiono kilka innych pomników, wszystkie upamiętniały wyraźnie irlandzkich bohaterów. W latach 60. XIX w. i 1911 r. do Nelsona dołączyły w tym rejonie pomniki Daniela O’Connella, Williama Smitha O’Briena i Charlesa Stewarta Parnella, a także Sir Johna Graya.
W Wielkanocny Poniedziałek 24.04.1916 r. oddziały Irlandzkich Ochotników i Irlandzkiej Armii Obywatelskiej zajęły kilka ważnych budynków w centrum Dublina, w tym General Post Office (GPO) na Sackville Street, (jeden z budynków położonych najbliżej kolumny Nelsona), gdzie utworzyli swoją kwaterę główną i ogłosili powstanie niezależnej Republiki Irlandzkiej pod rządem tymczasowym.
W ciągu następnych dni Sackville Street, a w szczególności obszar wokół kolumny, stały się polem bitwy. Według niektórych relacji powstańcy próbowali wysadzić kolumnę Nelsona, ale nigdy nie zostało to udowodnione. W nocy ze środy na czwartek 27 kwietnia ostrzał artyleryjski armii brytyjskiej stacjonującej w Dublinie podpalił większą część Sackville Street, a według relacji pisarza Petera De Rosy: „Nelson, stojąc na swoim filarze, obserwował wszystko spokojnie, jakby oświetlało go tysiąc lamp”.
Do soboty 29 kwietnia, kiedy rząd tymczasowy się poddał, wiele budynków na Sackville Street między filarem a rzeką Liffey zostało zniszczonych lub poważnie uszkodzonych. Z budynku Poczty Głównej pozostała tylko fasada. W artykule w nowojorskiej gazecie błędnie podano, że w tym czasie kolumna Nelsona została zniszczona, ale w rzeczywistości pomnik doznał jedynie niewielkich uszkodzeń, głównie śladów po kulach na kolumnie. Jednak jeden celny strzał nieznanego strzelca pozbawił rzeźby Nelsona nosa.
W grudniu 1922 r. Irlandia w końcu uzyskała niepodległość od Zjednoczonego Królestwa, wraz z ustanowieniem Wolnego Państwa Irlandzkiego.
W 1923 r. magazyn „The Irish Builder and Engineer” odważnie nazwał lokalizację filaru „błędem” i zaproponował jego usunięcie. Propozycja ta została również poparta przez Dublin Citizens Association. Poeta William Butler Yeats, który został członkiem irlandzkiego Senatu, poparł przeniesienie pomnika w inne miejsce, ale uważał, że nie należy go niszczyć, jak niektórzy sobie tego życzyli, ponieważ „życie i praca ludzi, którzy go zbudowali, są częścią naszej tradycji”.
W 1924 r. Sackville Street przemianowano na O’Connell Street. W 1925 r. Dublin Metropolitan Police i Dublin Civic Survey zażądały rządowego projektu ustawy zezwalającej na usunięcie filaru, ale bez powodzenia. W kolejnych latach kontynuowano prośby o podjęcie działań, takich jak usunięcie, zniszczenie lub zastąpienie posągu irlandzkim bohaterem. Jednak kolejne rządy Irlandii nie podjęły żadnych działań w celu rozwiązania problemu.
W dziwnym incydencie 29.10.1955 r. grupa dziewięciu studentów z University College Dublin (UCD) w jakiś sposób zdobyła klucze od dozorcy kolumny i zamknęła się w środku, mając przy sobie różne narzędzia, w tym miotacze ognia. Na galerii powiesili plakat Kevina Barry’ego, mieszkańca Dublina i ochotnika Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA), który został stracony przez Brytyjczyków podczas wojny o niepodległość. Gdy tłum ludzi zebrał się poniżej, zaczęli śpiewać irlandzką pieśń rebeliantów „Kevin Barry”. Ostatecznie funkcjonariusze Gardaí włamali się do filaru i zakończyli demonstrację. Ale co ciekawe, nie podjęto żadnych kroków prawnych przeciwko studentom, których głównym celem, jak twierdziła Gardaí, było tylko zwrócenie na siebie uwagi.
W 1959 r. nowy rząd Fianna Fáil pod przywództwem Taoiseacha Seána Lemassa ponownie odroczył kwestię usunięcia filaru ze względu na wysokie przewidywane koszty. Pięć lat później Lemass zgodził się rozważyć propozycję zastąpienia posągu Nelsona posągiem Patricka Pearse’a, przywódcy Powstania Wielkanocnego, na czas 50. rocznicy wydarzenia w 1966 r.
Tymczasem we wtorek 8.03.1966 r. o godzinie 1:30 pod kolumną nastąpił wybuch. Potężna eksplozja zniszczyła górną część kolumny i spowodowała, że posąg Nelsona runął na ziemię, tworząc setki ton gruzu. Na szczęście ulica O’Connell była wówczas prawie pusta i obyło się bez ofiar, a wyrządzone szkody były stosunkowo niewielkie, biorąc pod uwagę siłę wybuchu. Wszystko, co pozostało z filaru, to poszarpany koniec o wysokości ok. 70 stóp (21 m).
Ówczesny minister sprawiedliwości, Brian Lenihan, potępił to, co opisał jako „oburzający atak zaplanowany i popełniony bez żadnej refleksji nad życiem obywateli”. A „Irish Times” nazwał atak bombowy „bezpośrednim ciosem w prestiż państwa i autorytet rządu”.
Niektórzy żałowali braku filaru, uważając, że miasto straciło jeden ze swoich najbardziej znanych punktów orientacyjnych, inni odnieśli się do tego bezkrytycznie a jedna z amerykańskich gazeta doniosła, że w mieście panował nastrój radości, z okrzykami „Nelson przegrał swoją ostatnią bitwę!”.
Los kolumny Nelsona został przesądzony w kolejnych dniach, gdy władze miejskie nakazały usunięcie tego, co zostało z pomnika. 14.03.1966 r. ekipa rozbiórkowa stworzona z żołnierzy armii irlandzkiej zniszczyła pozostałości za pomocą kontrolowanej eksplozji, obserwowanej z bezpiecznej odległości przez tłum, który później, według doniesień prasowych „wzniósł gromkie brawa”. Jak na ironię, eksplozja podstawy pomnika przez armię spowodowała większe szkody niż pierwotna eksplozja, gdyż jej huk rozbił wiele witryn sklepowych w okolicy.
Niektórzy obserwatorzy wyszarpywali resztki części kamiennych kolumny na pamiątkę. Niektóre z nich, w tym ocalała głowa rzeźby Nelsona, ostatecznie trafiły do muzeów.
Głowę Nelsona z posągu, która cudem przetrwała zarówno początkowy wybuch bomby, jak i późniejsze wyburzanie, można obecnie zobaczyć w Bibliotece Miejskiej i Archiwum w Dublinie na Pearse Street.
Początkowo zakładano, że zaplanowanie i wysadzenia w powietrze kolumny Nelsona zostało przygotowane przez członków Irlandzkiej Armii Republikańskiej. Brytyjska gazeta „The Guardian” poinformowała 9.03.1966 r., że sześciu mężczyzn zostało aresztowanych przez Gardę i przesłuchanych, ale ich tożsamości nie ujawniono i nie postawiono im żadnych zarzutów karnych.
Rzecznik IRA zaprzeczył później jakiemukolwiek udziałowi w incydencie i powiedział, że nie mają oni żadnego interesu w niszczeniu samych symboli obcej dominacji jedynie są „zainteresowani niszczeniem samej dominacji”.
Żadne publiczne informacje dotyczące tego, kto mógł być odpowiedzialny za zniszczenie pomnika, nie pojawiły się aż do 2000 r., kiedy to podczas wywiadu dla irlandzkiej stacji publicznej RTÉ, były członek IRA, Liam Sutcliffe, oświadczył, że to on umieścił bombę w filarze.
Według Sutcliffe’a, 28.02.1966 r. umieścił on bombę w filarze, która miała wybuchnąć wczesnym rankiem następnego dnia, ale z jakiś powodów nie eksplodowała. Sutcliffe powiedział, że wrócił wcześnie następnego ranka, odzyskał urządzenie i przeprojektował jego timer. Później, 7 marca, krótko przed zamknięciem filaru na ten dzień, wspiął się po wewnętrznych schodach i umieścił odnowioną bombę w pobliżu szczytu szybu. Dopiero następnego dnia, jak twierdził, dowiedział się, że bomba wybuchła, ponieważ przespał całą noc. Po jego rewelacyjnych wypowiedziach Sutcliffe został przesłuchany przez An Garda Síochána, ale nie postawiono mu zarzutów.
Przez prawie cztery dekady po zniszczeniu kolumny Nelsona miejsce, w którym stała, pozostawało puste. W międzyczasie od rady miasta i twórców padały różne sugestie, aby wypełnić to miejsce innym pomnikiem, ale żadna z propozycji nie zyskała dużego poparcia społecznego.
Dopiero w 1988 r. Dublin Corporation uruchomiło „Pillar Project”, w ramach którego zaproszono artystów i architektów do zaproponowania nowych pomysłów na odpowiedni stały pomnik, który miałby stanąć w miejscu kolumny Nelsona. Ale ponownie żadna propozycja nie doczekała się realizacji. Następnie w 1997 r. ogłoszono formalny konkurs na projekt pomnika, który miał upamiętnić nowe tysiąclecie w 2000 r. Zwycięskim projektem okazał się projekt Dublin Spire autorstwa brytyjskiego architekta Iana Ritchiego: surowa, przypominająca igłę konstrukcja o wysokości 120 m. Po pewnych kontrowersjach i przeszkodach prawnych, rozpoczęto budowę projektu, który oficjalnie otwarto 22.01. 2003 r.
Dziś, ponad 20 lat później, Spire stała się symbolem Dublina i jest jednym z jego najbardziej rozpoznawalnych punktów orientacyjnych miasta. I chociaż nie jest możliwe, aby wejść na jej szczyt, to i tak to miejsce pozostaje nadal najpopularniejszym punktem spotkań w centrum stolicy.
RB
FOTO 1: Rycina z 1829 r. przedstawiająca Filar Nelsona w Dublinie, Wikipedia, domena publiczna
Redakcja portalu informuje:
Wszelkie prawa (w tym autora i wydawcy) zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów zabronione.