Zbrodni Katyńska

We wrześniu 1939 roku Polska stanęła w obliczu zmasowanego ataku ze strony dwóch agresorów. 1 września zostaliśmy zaatakowani przez Niemcy, zaś 17 września na ziemie polskie wkroczyła Armia Czerwona. Siły radzieckie użyte do inwazji na Polskę pod względem wyposażenia dorównywały niemieckim i były dwa razy większe niż siły Wehrmachtu. Atak Związku Radzieckiego był totalnym zaskoczeniem dla polskich władz. Nastąpił wskutek postanowień paktu Ribbentrop-Mołotow, umowy zawartej między Niemcami a ZSRR, podpisanej w dniu 23 sierpnia 1939 roku. Jej nazwa pochodzi od nazwisk ministrów spraw zagranicznych obydwu państw. Umowa była formalnie paktem o nieagresji pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Jednak, wraz z tajnym załącznikiem, dotyczyła ona rozbioru terytoriów lub rozporządzania niepodległością suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii. Podpisanie tej umowy oznaczało w praktyce zgodę ZSRR na wybuch II wojny światowej. Linia demarkacyjna III Rzesza – ZSRR została wytyczona na terenie Polski wzdłuż linii rzek: Narew–Wisła–San.

 

Podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow oraz kolejnego, w dniu 28 września 1939 roku („o granicach i przyjaźni”), stało się podstawą do wzajemnej współpracy policji i sił bezpieczeństwa obu okupantów, mającej na celu zwalczanie polskich organizacji niepodległościowych. W latach 1939-1941 w Brześciu, Przemyślu, Zakopanem oraz Krakowie odbyły się wspólne konferencje Gestapo-NKWD.

Z terenów włączonych do ZSRR wywieziono ok. 400 tys. osób, z czego Polacy stanowili 260 tysięcy. Pozbawiono ich praw obywatelskich, zaś około 200 tys. młodych mężczyzn wcielono do wojska. Do niewoli sowieckiej dostało się z kolei około 250 tys. polskich jeńców wojennych.

Władze radzieckie nie były przygotowane na przyjęcie aż tak dużej liczby internowanych żołnierzy – dlatego podjęto decyzję o utworzeniu ośmiu obozów jenieckich, zlokalizowanych m.in. w: Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. 2 października 1939 roku Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii bolszewików – BP WKP (b) – postanowiło zwolnić bądź wykorzystać do budowy dróg część zatrzymanych szeregowych żołnierzy. Takiej możliwości nie przewidziano dla oficerów.

5 marca 1940 roku na podstawie rekomendacji Ławrientija Berii, szefa NKWD, w piśmie do Stalina, Biuro Polityczne WKP (b) podjęło uchwałę o rozstrzelaniu polskich oficerów więzionych w obozach w ZSRR oraz innych więźniów polskich z więzień położonych w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi: „biorąc pod uwagę, że wszyscy oni są zatwardziałymi, nie rokującymi poprawy wrogami władzy radzieckiej, NKWD uważa za niezbędne (…) rozpatrzyć w trybie specjalnym z zastosowaniem wobec nich najwyższego wymiaru kary – rozstrzelania (…). Sprawy rozpatrzyć bez wzywania aresztowanych i bez przedstawiania zarzutów, decyzji o zakończeniu śledztwa i aktu oskarżenia (…)”. W dokumencie wymienia się m.in. 14,7 tys. byłych oficerów i urzędników oraz 11 tys. pozostałych jeńców umieszczonych w więzieniach na terenie Ukrainy i Białorusi.

Pierwszy transport z Kozielska wyruszył 3 kwietnia 1940 roku – przez Smoleńsk do Gniezdowa. Jeńców dzielono na mniejsze grupy, które przewożono samochodami więziennymi. Ustawiano ich na krawędzi wykopanego dołu, po czym wykonywano egzekucje poprzez strzał w tył głowy. W kwietniu i w maju zamordowano: 4421 osób w Katyniu; 3820 osób w Piatichatkach pod Charkowem (z obozu w Starobielsku); 6311 w Miednoje pod Twerem (z obozu w Ostaszkowie). Wymordowano również 7305 więźniów przetrzymywanych na terenach włączonych do ZSRR.

Zbrodni dokonywano w ścisłej tajemnicy, nie informując o śmierci najbliższych. Rodziny zamordowanych wywożono na Syberię lub do Kazachstanu. Z egzekucji katyńskiej ocalało łącznie 395 jeńców, co stanowi 2,6 proc. ogólnej liczby skazanych z końca marca 1940 roku.

W podobnym czasie na terenie Polski okupowanej przez Niemców w ramach „Akcji AB” (eksterminacji inteligencji) funkcjonariusze SS i policji niemieckiej zamordowali co najmniej 6,5 tys. Polaków, w tym ok. 3,5 tys. przedstawicieli polskich elit politycznych, intelektualnych i kulturalnych, oraz ok. 3 tys. przestępców. Najbardziej znaną zbrodnią popełnioną przez Niemców były masowe egzekucje dokonane w Palmirach. Palmiry, podobnie jak Katyń, stanowią symbol martyrologii inteligencji polskiej z okresu II wojny światowej.

Doniesienia o odkryciu masowych grobów polskich oficerów w Katyniu podali do publicznej wiadomości Niemcy w dniu 13 kwietnia 1943 roku, licząc na skłócenie obozu aliantów. Podczas procesu norymberskiego Niemcy zostały oczyszczone z zarzutów ZSRR odnośnie do popełnienia zbrodni, zaś w wyroku Trybunału kwestia odpowiedzialności za zbrodnię katyńską z braku dowodów została pominięta.

Dopiero 14 października 1992 roku prof. Rudolf Pichoja, przewodniczący Komitetu do Spraw Archiwów przy Rządzie Federacji Rosyjskiej, dostarczył oficjalnie do Polski dokumenty z tzw. teczki specjalnej nr 1, zawierającej dowody, co ostatecznie potwierdziło udział ZSRR w zbrodni katyńskiej. Na ujawnienie tych dokumentów polska strona musiała czekać 50 lat.

Od 2007 roku dzień 13 kwietnia obchodzimy jako Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Od 2010 roku obchody tej rocznicy nieodłącznie będą kojarzyć się z inną tragedią, która wydarzyła się w Smoleńsku 10 kwietnia 2010 roku. W tym dniu delegacja polska lecąca na obchody rocznicy zginęła tragicznie w katastrofie lotniczej. Spośród 96 osób lecących samolotem Tu-154 nikt nie przeżył. Na pokładzie samolotu znajdowała się polska elita polityczna – prezydent Lech Kaczyński wraz z małżonką Marią Kaczyńską, parlamentarzyści, hierarchowie kościelni, urzędnicy państwowi, oficerowie wojskowi, intelektualiści oraz przedstawiciele nauki i kultury.

Autor: Beata Bieniada, absolwentka Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego

 

 

English version

Katyń 1940
April 13 – Katyn Massacre Memorial Day.

In September 1939, Poland faced massive attacks by two aggressors. First, on September 1, it was attacked by Germany in the west; then on September 17, the Soviet Red Army crossed the eastern border onto Polish soil. In terms of military equipment, the invading Soviet forces matched the Germans’, but in troop numbers were twice as large as those of the Wehrmacht. The attack by the Soviet Union came as a total surprise to Polish authorities, and was a consequence of the Ribbentrop-Molotov Pact, an agreement between Germany and the USSR signed on 23 August 1939, named after the foreign ministers of the respective countries. Formally, the agreement was a non-aggression pact between the Third Reich and the USSR. However, included within its secret annex, the document outlined plans for the partitioning of territories, or the independence of sovereign states: Poland, Lithuania, Latvia, Estonia, Finland and Romania. In practical terms, the signing of this agreement gave the USSR’s tacit consent to the outbreak of World War II. The demarcation line between the Third Reich and the USSR was delineated on Polish territory along the lines of the rivers Narew, Wisła, and San.

The signing of the Ribbentrop-Molotov Pact and a subsequent document on 28 September 1939 (“On Borders and Friendship”) became the basis for mutual cooperation between the police and security forces of the two occupiers, aimed at combating Polish resistance and independence organizations. In the years 1939-1941, joint Gestapo-NKWD conferences took place in Poland in Brześć, Przemyśl, Zakopane and Kraków.

During this period, about 400,000 people were deported from territory annexed by the USSR, of which Poles accounted for 260,000. Their Polish citizenship was revoked and about 200,000 young men were drafted into the Soviet army. Separately, about 250,000 Polish soldiers were captured and imprisioned as prisoners of war by the Soviets.

However, the Soviet authorities were not prepared to receive such a large number of interned soldiers. Therefore, it was decided to set up eight prisoner of war camps, including locations in Kozielsk, Starobielsk and Ostaszków. On October 2, 1939, the Political Bureau of the Central Committee of the Communist Party of the Soviet Union (Politburo) decided to release or use some of the detained non-comissioned soldiers for road construction. This option was not considered for officers.

 

On March 5, 1940, based on the recommendation of Lavrientij Beria, chief of the NKWD in a letter to Stalin, the Politburo adopted a resolution to execute Polish officers imprisoned in POW camps in the USSR, in addition to other Polish prisoners from prison camps located in the western regions of Ukraine and Belarus: “given that they are all hardened, non-reformable enemies of Soviet authority, the NKWD considers it necessary . . . [this matter] be dealt with by issuing the highest penalty for them – execution. . . . Cases are to be dealt with without summoning the detainees and without presenting charges, the decision to close the investigation, nor the indictment . . . “. The document contained inter alia a list of 14, 700 former officers and officials, and 11,000 others imprisoned in Ukraine and Belarus.

The first transport of Polish prisoners from Kozielsk departed on April 3, 1940, via Smolensk to Gniezdów. The prisoners were divided into smaller groups, which were transported in prison vans. Upon their arrival, they were assembled near the edge of a previously dug pit, after which executions were carried out by shooting prisoners individually in the back of the head. During April and May, 4,421 people were murdered in Katyn; 3820 people in Piatichatki near Kharkiv (from the camp in Starobielsk); 6311 in Miednoje near Twer (from the camp in Ostaszków). 7,305 additional prisoners were also murdered at other locations on the territory of the USSR.

The crimes were carried out with the strictest secrecy, without any information disclosed about the deaths by Soviet authorities to family members regarding the fate of their loved ones. The families of the murdered were subsequently deported to Siberia or Kazakhstan. In total, a mere 395 prisoners survived the Katyn executions, representing 2.6% of the total number of prisoners at the end of March 1940.

During approximately the same time period, at least 6,500 Poles, including about 3,500 representatives of Polish political, intellectual and cultural elites (the so-called “intelligentsia”), in addition to about 3,000 criminals, were murdered in the German-occupied area of the Poland, under the “Action AB” directive, which specifically called for the extermination of the these groups. The most infamous crime committed by the Germans was the series of mass executions carried out in Palmiry. This location, like Katyn, stands as a symbol of sacrifice and martyrdom of the Polish intelligentsia during World War II.

 

Reports of the discovery of mass graves of Polish officers in Katyn (victims of the Soviets) were made public by the Germans on April 13, 1943, in the hope that such information would create friction among the Soviet Union and other Allied nations. Following the end of World War II, during the Nuremberg Trials for Nazi crimes against humanity, Germany was cleared of the USSR’s accusations of committing the Katyn atrocities. In the court’s judgment the question of responsibility for the Katyn Massacre, due to a lack of evidence, was omitted.

It was not until October 14, 1992 that Professor Rudolf Pichoja, Chairman of the Committee for the Archives of the Government of the Russian Federation, officially delivered to Polish authorities a collection of documents from the so-called Special Folder No. 1, containing evidence which ultimately confirmed the participation of the USSR in the Katyn massacre, more than 50 years after the events occurred.

Since 2007, Poland has celebrated April 13 as the Day of Remembrance of the Victims of the Katyn Massacre. However, since 2010, the celebration of this anniversary has become inseparable from another tragedy that occurred in nearby Smolensk on April 10 of that year. On this day, a Polish delegation flying to commemorate the anniversary of the massacre died tragically in a plane crash of the Polish President’s official aircraft. Of the 96 people aboard the Tu-154, no one survived. The victims included President Lech Kaczyński and his wife Maria Kaczynska, various representatives of the Polish political elite, including parliamentarians, church hierarchs, government officials, senior military officers, intellectuals, and representatives of science and culture.

Author: Beata Bieniada graduated from the Institute of History at the University of Warsaw.

English translation: Robert Bodrog

The article was created thanks to funding from the Polish Department of Cooperation with Polish and Poles abroad of the Ministry of Foreign Affairs.

 

Źródła/Sources:
Andrzej Garlicki, „Historia 1939-1996/97 Polska i świat”,
Tomasz Leszkowicz, “Katyń: historia kłamstwa”, (https://histmag.org)
Natalia Pochroń, „Katyń – zbrodnia na prawdzie historycznej”, (https://histmag.org)

Ilustracje/Illustrations:

1. 1. strona pisma szefa NKWD Ławrientija Berii do Józefa Stalina z propozycją wymordowania polskich jeńców z marca 1940 roku z podpisami: Stalina, Woroszyłowa, Mołotowa, i Mikojana. (Wikipedia)/1st page of the letter from the head of the NKVD, Lavrenty Beria, to Joseph Stalin with a proposal to murder Polish prisoners of war from March 1940, signed by Stalin, Voroshilov, Molotov, and Mikoyan;

2. Katyń 1940 – Geografia zbrodni/Katyn 1940 – The Geography of Massacre (fot. Wikimedia.org / GFDL);

3. Polskie banknoty, naramienniki oraz nieśmiertelnik i pamiątkowy medalik odnalezione w Katyniu: /Polish banknotes, shoulder straps, a dog tag and a commemorative medal found in Katyn: (fot. Wikimedia.org / Domena publiczna /public domain, Bundesarchiv, Bild 183-B23992 / CC-BY-SA 3.0).