Impas na rocznicę

Mija 25 lat od podpisania Porozumienia Wielkopiątkowego

Porozumienie Wielkopiątkowe, znane również jako „Porozumienie z Belfastu” to dokument polityczny, który został podpisany w piątek 10 kwietnia 1998 r. Kończąc tym samym konflikt polityczny zwany „Troubles” – trzy dekady przemocy, która nękała Irlandię Północną od późnych lat 60.

Irlandia Północna, zwana inaczej Ulsterem, została utworzona w 1921 r. i pozostała częścią Wielkiej Brytanii. Inne obszary Irlandii, obecnie znanej jako Rep. Irlandii, stały się niepodległym państwem. Ta sytuacja spowodowała podział wśród ludności Irlandii Północnej na dwie główne grupy: „unionistów”, czasami nazywanych także „lojalistami”, którzy chcieli, aby Irlandia Północna pozostała w Wielkiej Brytanii, oraz „nacjonalistów”, którzy chcieli, aby Irlandia Północna stała się częścią Republiki. Większość mieszkańców i zdecydowana większość unionistów była protestantami, a nacjonaliści byli katolikami.

Od późnych lat 60. grupy zbrojne z obu stron, takie jak Irlandzka Armia Republikańska (IRA) i Ulster Volunteer Force (UVF), przeprowadzały ataki bombowe i zamachy, co doprowadziło do wysłania do Irlandii Północnej w 1969 r. wojsk armii brytyjskiej, w efekcie czego armia brytyjska, wkrótce sama stała się celem ataków IRA i innych ugrupowań republikańskich.

Długa droga do porozumienia

Inicjatywy pokojowe i zakulisowe rozmowy na temat zakończenia przemocy rozpoczęły się w latach 80., ale ich postępy były mierne. Nabrały tempa wraz z powstaniem w Wielkiej Brytanii laburzystowskiego rządu Tony’ego Blaira w 1997 r. W lipcu tego roku IRA ogłosiła zawieszenie broni, a rozmowy dotyczące porozumienia rozpoczęły się we wrześniu.

Rozmowy często utykały w martwym punkcie. Sprawę komplikował fakt, że w negocjacjach uczestniczyły nie tylko rządy Wielkiej Brytanii i Irlandii, ale także osiem partii politycznych z Irlandii Północnej, z których największą była Ulster Unionist Party (UUP), która rządziła Irlandią Północną od rozbiorów w latach 20., aż do narzucenia Irlandii Północnej w 1972 r. tzw. „bezpośrednich rządów” z Londynu. Inną wpływową partią była nacjonalistyczna Partia Socjaldemokratyczna i Pracy (SDLP).

Z negocjacji wykluczono grupy paramilitarne, ale w negocjacjach wzięły udział dwie małe partie związkowe powiązane z grupami lojalistów oraz polityczny sojusznik IRA, Sinn Fein, kierowany przez Gerry’ego Adamsa i Martina McGuinnessa. Demokratyczna Partia Unionistów (DUP) była jedyną partią polityczną głównego nurtu, która odeszła od stołu negocjacyjnego z powodu włączenia do rozmów Sinn Fein.

Podczas ostatnich dni rozmów: Blair i irlandzki Taoiseach – Bertie Ahern dołączyli do uczestników negocjacji w Stormont. Rozmowy trwały przez całą noc od czwartku, 9 kwietnia.

Prezydent USA Bill Clinton poparł proces negocjacji, a jego wysłannik, były przywódca większości w Senacie USA, George Mitchell, przewodniczył rozmowom.

Ostateczne wynegocjowane porozumienie składało się z dwóch powiązanych ze sobą umów: Traktatu między rządami Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz Porozumienia między partiami politycznymi Irlandii Północnej. Uznano konstytucyjny status Irlandii Północnej jako części Zjednoczonego Królestwa, ale także zasadę, że zjednoczona Irlandia może powstać w przyszłości, jeśli większość ludzi w obu jurysdykcjach na wyspie zagłosuje za takim zjednoczeniem.

Wielka Brytania zobowiązała się do przeprowadzenia referendum, jeśli okaże się prawdopodobne, że większość zagłosuje za jednością Irlandii. Republika Irlandii zgodziła się zmienić swoją konstytucję tak, aby usunąć roszczenia terytorialne do Irlandii Północnej.

Powołano Zgromadzenie i władzę wykonawczą, ustanawiając Stormont w Belfaście i samorząd lokalny.

Utworzono kilka organizacji „północ-południe”, aby zachęcić do współpracy między Irlandią Północną a Rep. Irlandii oraz „wschód-zachód” dla Wielkiej Brytanii i Rep. Irlandii.

Inne sekcje umowy dotyczyły: reformy zdominowanej przez protestantów Policji (Royal Ulster Constabulary, a następnie Police Service of Northern Ireland), wcześniejszego uwolnienia więźniów przynależących do organizacji paramilitarnych, rozbrojenia grup paramilitarnych oraz „normalizację” ustaleń dotyczących bezpieczeństwa, co oznaczało usunięcie armii brytyjskiej z Irlandii Północnej.

Umowa została zatwierdzona w referendach po obu stronach granicy 22 maja 1998 r. W Irlandii Północnej za umową głosowało 71,12 proc., w Rep. Irlandii za umową zagłosowało 94,39 proc. Frekwencja wyniosła 81,14 proc. na północy i 56,26 proc. w Republice.

Irlandia Północna cieszyła się okresem pokoju przez 25 lat od podpisania umowy, a tylko niewielka liczba skrajnych grup bojowników organizowała sporadyczne ataki. Jednak tzw. „podział władzy” między partiami politycznymi załamywał się kilkakrotnie z powodu niezdolności rywalizujących ze sobą partii do współpracy.

Od października 2002 do maja 2007 r. Zgromadzenie zostało zawieszone, po tym, kiedy partie związkowe wycofały się z władz wykonawczych Irlandii Północnej w następstwie nalotów policji na biura Sinn Féin w Stormoncie w ramach prowadzonego śledztwa.

Prawie dekadę później Zgromadzenie zostało zawieszone po zerwaniu stosunków między partiami rządzącymi (DPU i Sinn Féin) od stycznia 2017 do stycznia 2020 r., kiedy to nie powołano żadnych ministrów. Warto zauważyć, że w 2019 r. parlament Wielkiej Brytanii, niejako w zastępstwie, uchwalił ustawy: legalizującą małżeństwa osób tej samej płci i zezwalającą na aborcję w Irlandii Północnej.

Obecny impas i związek z Brexitem

Po Brexicie Irlandia Północna stała się jedyną częścią Wielkiej Brytanii, która ma granicę lądową z krajem Unii Europejskiej – Republiką Irlandii, a przypadku przewozu towarów między Wielką Brytanią a rynkami Unii Europejskiej wymagane są kontrole.

Obie strony zgodziły się, że nie powinno to mieć miejsca na granicy irlandzkiej, co miałoby chronić Porozumienie Wielkopiątkowe. Aby zachować przejrzystość granicy, Wielka Brytania i UE uzgodniły Protokół Irlandii Północnej. Towary są sprawdzane pod kątem zgodności z przepisami UE, gdy przybywają do Irlandii Północnej z pozostałej części Wielkiej Brytanii (Anglia, Szkocja i Walia).

Zwolennicy tego planu, w tym nacjonalistyczna partia Sinn Féin, twierdzą, że należy chronić Porozumienie Wielkopiątkowe. Ale partie związkowe, w tym DUP, twierdzą, że w rzeczywistości podważa to Porozumienie, ponieważ oddziela ich od reszty Wielkiej Brytanii. W rezultacie DUP odmówiła udziału w podziale władzy, dopóki jej obawy nie zostaną rozwiązane. W praktyce, od lutego 2022 r. w Irlandii Północnej nie ma funkcjonującego zdecentralizowanego rządu.

Rząd Wielkiej Brytanii również skrytykował Protokół Irlandii Północnej, twierdząc, że „zaburza on równowagę Porozumienia Wielkopiątkowego”. Doprowadziło to do obecnego impasu z UE, która twierdzi, że Protokół jest „jedynym i jednoznacznym rozwiązaniem”, chroniącym proces pokojowy w Irlandii Północnej.

Negocjacje między rządem Wielkiej Brytanii a Unii Europejskiej w celu rozwiązania różnic w Protokole wciąż trwają.

Radosław Kotowski

FOTO: Od lewej: Taoiseach Bertie Ahern, amerykański senator George Mitchell, Tony Blair – brytyjski premier podczas negocjacji, kwiecień 1998, facebook.com/ThingsOnlyIrish

FOTO: podpisy pod Porozumieniem Wielkopiątkowym”, twitter.com, Daniel Mulhall