Edna O’Brien – najbardziej cenzurowana autorka w Irlandii

Powszechnie wiadomo, że Irlandia na przestrzeni wieków wydała na świat ogromną liczbę wspaniałych pisarzy, z których wielu uważanych jest za jednych z najlepszych tworzących w języku angielskim. Jednakże, mniej znanym faktem jest, że w dziesięcioleciach po uzyskaniu przez Irlandię niepodległości od Wielkiej Brytanii, kraj wprowadził surowe i represyjne prawo, aby cenzurować książki i filmy, które uważano za zagrożenie dla porządku moralnego i społecznego. Wytyczne dotyczące akceptowalnych obyczajów i zachowań w znacznym stopniu zostały ukształtowane przez dominującą doktrynę Kościoła Rzymskokatolickiego, zwłaszcza w mniejszych miastach i na wsi.

Od lat 20. do późnych lat 60. zakazano tysięcy książek, w tym wielu autorstwa Irlandczyków, takich jak James Joyce, Samuel Beckett, Brendan Behan i innych autorów, które dziś należą do klasyki.

Na początku lat 60. Irlandia nadal była raczej postrzegana jako zaściankowe społeczeństwo. Wciąż obowiązywała ścisła cenzura literacka. Krajowa Rada Cenzury miała tendencję do szczególnego sprawdzania książek irlandzkich autorów, z których większość stanowili mężczyźni. Ale w 1960 r. publikacja jednej konkretnej książki wywołała aferę. Była to książka zatytułowana „The Country Girls”, napisana przez 29-letnią Irlandkę mieszkającą w Londynie, Ednę O’Brien, która wkrótce zyskała miano jednej z najbardziej cenzurowanych irlandzkich autorek w historii.

Josephine Edna O’Brien urodziła się 15.12.1930 r. jako najmłodsze z czworga dzieci Michaela O’Briena i Leny (z domu Cleary) w Tuamgraney w hr. Clare w Irlandii, miejscu, które później opisywała jako „zagorzałe” i „zaściankowe”.

Według Edny, jej ojciec odziedziczył „tysiąc hektarów lub więcej” ziemi i „fortunę po bogatych wujach”, ale jego nieudany biznes hodowli koni, hazard i alkoholizm utrzymywały stały poziom napięcia w domu, w którym często wybuchała złość, rządziła przemoc, a większość rodzinnej ziemi została ostatecznie „sprzedana w częściach […] lub przeznaczona na spłatę długów”.

Matka Edny, Lena, którą pisarka opisała jako silną, kontrolującą kobietę, „pochodziła z biedniejszego środowiska”. Wyemigrowała tymczasowo do Stanów Zjednoczonych, gdzie pracowała jako pokojówka na Brooklynie w Nowym Jorku dla zamożnej irlandzko-amerykańskiej rodziny. Potem wróciła do Irlandii, wyszła za mąż i założyła rodzinę.

W latach 1941-1946 Edna kształciła się w St. Raphael’s College w Loughrea w hr. Galway, w szkole z internatem prowadzonej przez Siostry Miłosierdzia, która przyczyniła się do jej „udręczonego” dzieciństwa. Edna wspominała później: „Buntowałam się przeciwko przymusowej i tłamszącej religii, w której się urodziłam i wychowałam. To było bardzo przerażające i wszechobecne”.

W 1950 r., po wieczorowych studiach w college’u farmaceutycznym i pracy w dublińskiej aptece w ciągu dnia, Edna zdobyła licencję farmaceuty, co było znaczącym osiągnięciem w tamtych czasach, gdyż zawód ten w Irlandii był zdominowany przez mężczyzn.

Edna była zapaloną czytelniczką. Pochłaniała dzieła różnych pisarzy, w tym Lwa Tołstoja, Williama Makepeace Thackeraya i F. Scotta Fitzgeralda. Podczas pracy i studiów w Dublinie kupiła egzemplarz książki „Introducing James Joyce” z przedmową napisaną przez T.S. Eliota. Edna wspominała później, że kiedy dowiedziała się, że debiutancka powieść Jamesa Joyce’a „A Portrait of the Artist as a Young Man” (Portret artysty z czasów młodości) (1916) była autobiograficzna, już wtedy myślała, o jakiej tematyce mogłaby pisać, gdyby pewnego dnia została pisarką. „Nieszczęśliwe domy są bardzo dobrą wylęgarnią historii” – powiedziała kiedyś.

Porzuciwszy karierę farmaceutki, w 1954 r. Edna poślubiła (wbrew woli rodziców) czesko-irlandzkiego pisarza Ernesta Géblera, który był od niej starszy o 16 lat. Ich pierwszy syn Carlo urodził się w sierpniu tego samego roku. Drugi, Sasha, urodził się w maju 1957 r.

W 1958 r., mając nadzieję na rozwój swojej kariery pisarskiej, Gébler przeniósł rodzinę do Londynu, a Edna znalazła pracę jako redaktorka czytająca rękopisy w wydawnictwie Hutchinson. Jej uwagi do czytanych tekstów bardzo się podobały, dzięki czemu otrzymała zlecenie (i zaliczkę w wysokości 50 funtów) na napisanie powieści, którą stworzyła w zaledwie trzy tygodnie, co później opisała jako „wybuch kreatywności”. „Słowa wylewały się na stronę” – opisywała. – To był pierwszy i jedyny raz, kiedy tak się stało”.

Rezultatem tej pracy była jej pierwsza książka, „The Country Girls” (1960), która stała się zaczątkiem trylogii. Po niej powstały „The Lonely Girl” (1962) i „Girls in Their Married Bliss” (1964).

„The Country Girls” opowiada historię młodej Caithleen „Cait” Brady i jej najlepszej przyjaciółki Bridget „Baba” Brennan, które dorastają w wiejskiej irlandzkiej wiosce, którą ostatecznie opuszczają, przenosząc się najpierw do Dublina, później do Londynu, gdzie przeżywają miłosne wzloty i upadki.

Wkrótce po publikacji „The Country Girls”, książka została zakazana przez Irlandzką Radę Cenzury, rzekomo z powodu zbyt śmiałego przedstawienia życia seksualnego bohaterów. Jednakże, według współczesnych standardów, książka nie zostałaby uznana nawet za lekko erotyczną. W rzeczywistości nadrzędnymi tematami „The Country Girls” były żal, porzucenie i powolne rozczarowanie dorastaniem. Fabułę jej poświęcono bardziej kształtowaniu się osobowości młodego bohatera. Była zatem powieścią o dojrzewaniu, w literaturze nazywaną Bildungsroman. Mimo to Edna została oskarżona o „deprawowanie umysłów młodych kobiet”, a książka została otwarcie potępiona przez Kościół.

Irlandzki polityk Charles Haughey, który później czterokrotnie piastował urząd Taoiseacha, nazwał książkę „plugastwem” i stwierdził, że „nie powinna znajdować się w żadnym przyzwoitym domu”, choć jest mało prawdopodobne, by kiedykolwiek ją przeczytał.

Reakcja na „The Country Girls” w Irlandii zaszkodziła również relacji Edny z matką, która zaczęła wstydzić się córki. Natomiast powieść została dobrze przyjęta w Wielkiej Brytanii, a wybitny autor Kingsley Amis napisał w gazecie „Observer” w 1960 r., że „The Country Girls” zasługuje na jego „Osobistą nagrodę za debiut roku”.

Tymczasem mąż Edny, Ernest, wkrótce poczuł się dotknięty jej sukcesem. Para rozstała się w 1962 roku. W tym samym roku opublikowano jej drugą książkę z trylogii „The Lonely Girl”, która również została szybko zakazana w Republice Irlandii, podobnie jak ostatnia część trylogii, „Girls in Their Married Bliss”, opublikowana dwa lata później.

Nic dziwnego, że jej czwarta powieść „August Is a Wicked Month” (1965), w której nieszczęśliwie zamężna kobieta przeżywa „zmysłowe przebudzenie na Lazurowym Wybrzeżu”, również została zakazana w Irlandii.

Pomimo cenzury, stosunkowo łatwo było zdobyć książki O’Brien, biorąc pod uwagę fakt, że nie zostały one zakazane w Wielkiej Brytanii, w tym w Irlandii Północnej, co oznacza, że można je było kupić w wielu księgarniach w Belfaście, a także w innych miejscach. A jeśli już, to zakaz zwiększył popyt. W końcu powszechnie uważano, że jeśli książka jest zakazana, oznacza to, że musi zawierać coś interesującego czy intrygującego.

Słynnym wydarzeniem stała się wizyta pisarki w Limerick w 1966 r. Na spotkaniu z autorką, w wypełnionej po brzegi sali O’Brien poprosiła publiczność o podniesienie ręki, aby dowiedzieć się, ile osób przeczytało jej książki. Prawie wszyscy w sali podnieśli rękę, a tłum wybuchnął śmiechem.

Przypadkowo, we wrześniu 1966 r., irlandzki Departament Sprawiedliwości w wewnętrznym memorandum przyznał, że Rada Cenzury w pierwszych trzech dekadach swojej działalności była „szczególnie skłonna do zakazywania książek irlandzkich autorów”. Pod koniec lat 60. zmiany wisiały w powietrzu. Poprawki do prawa zawarte w Ustawie o cenzurze publikacji (1967) ograniczyły początkowy okres, na jaki książka mogła zostać zakazana, do dwunastu lat, a liczba tytułów irlandzkich i nieirlandzkich autorów, które zostały zakazane w kolejnych latach, drastycznie spadła. Cenzura „The Country Girls” i innych wcześniejszych książek O’Brien przestała obowiązywać dopiero w 1969 r.

W międzyczasie pierwszoosobowa narracja wczesnych powieści O’Brien ewoluowała w świadomie eksperymentalny styl w późniejszych latach. Powieść „A Pagan Place” (1970) napisana jest w drugiej osobie liczby pojedynczej; „Night” (1972) jest długim monologiem. W latach 70. pojawiły się kolejne jej powieści, w tym „A Scandalous Woman” (1974) i „Johnny I Hardly Knew You” (1977).

O’Brien opublikowała ponad 20 powieści podczas swojej kariery literackiej, która trwała ponad 60 lat. Jej różnorodna twórczość obejmowała sztuki teatralne, zbiory opowiadań, książki dla dzieci, wspomnienia. Napisała biografię Jamesa Joyce’a i wydała zbiór poezji. Od czasu do czasu występowała także w różnych programach telewizyjnych w Wielkiej Brytanii, a za swoją twórczość otrzymała liczne nagrody i wyróżnienia.

Wyznaczyła nowy etap w jej karierze pisarskiej, w którym powieści były inspirowane prawdziwymi wydarzeniami. Część jej badań do książki obejmowała odwiedzenie członka IRA Dominica McGlincheya, gdy był on osadzony w więzieniu Long Kesh (potocznie znanym jako „Labirynt”) w Irlandii Północnej. W „House of Splendid Isolation” (1994) przedstawia terrorystę, który bierze starszą kobietę jako zakładniczkę.

Jej kolejna powieść, „Down by the River” (1996) opowiadała historię nieletniej ofiary gwałtu mieszkającej w Irlandii, która szuka pomocy aborcyjnej w Anglii – książka również była inspirowana prawdziwą historią.

„In the Forest” (2002) to fabularyzowana opowieść o mordercy, zainspirowana prawdziwym przypadkiem Brendana O’Donnella, który uprowadził i zamordował kobietę, jej trzyletniego syna i księdza w hr. Clare w Irlandii w 1994 r.

Jej wspomnienia zatytułowane po prostu „Country Girl”, zostały opublikowane w 2012 r., a w 2018 r. Edna O’Brien otrzymała tytuł Damy Imperium Brytyjskiego (Dame of the British Empire, DBE) za zasługi dla literatury.

Jej ostatnia powieść, „Girl” (2019), została oparta na incydencie uprowadzenia 276 uczennic w Nigerii przez islamistyczną grupę terrorystyczną Boko Haram w kwietniu 2014 r. z rządowej szkoły średniej dla dziewcząt w mieście Chibok w stanie Borno. W ramach pracy badawczej do książki, O’Brien dwukrotnie podróżowała do Nigerii, gdzie przeprowadzała wywiady z wieloma osobami, w tym ze zbiegłymi dziewczętami, ich matkami i siostrami, specjalistami od traumy, lekarzami i urzędnikami UNICEF-u. Później powiedziała, że próbowała stworzyć „rodzaj mitycznej historii z całego tego bólu i horroru” i była rozczarowana słabym odbiorem książki w Stanach Zjednoczonych, chociaż została ona dobrze przyjęta we Francji i Niemczech.

O’Brien zmarła 27.07.2024 r. w Londynie w wieku 93 lat i została pochowana w Irlandii w Inis Cealtra w hr. Clare.

Po jej śmierci hołd złożyli jej ludzie z całego świata, którzy ją znali, spotkali, pracowali z nią, a także ci, którzy nigdy jej nie spotkali, ale czuli, że znają ją dzięki jej książkom. Prezydent Irlandii Michael D. Higgins nazwał O’Brien „nieustraszoną mówczynią prawdy, znakomitą pisarką posiadającą moralną odwagę, by skonfrontować irlandzkie społeczeństwo z rzeczywistością od dawna ignorowaną i tłumioną”.

Wkrótce będziemy mieć okazję poznać pisarkę dzięki nowemu filmowi dokumentalnemu „Blue Road – The Edna O’Brien Story”, w reżyserii Sinéad O’Shea. Film miał swoją premierę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Toronto we wrześniu tego roku, a jego premiera w irlandzkich kinach planowana jest 31 stycznia 2025 r. Dokument oparty jest na dziennikach O’Brien i zawiera wywiady z pisarką i innymi osobami, które ją znały.

RB

FOTO 1: Portret Edny O’Brien autorstwa Colina Davidsona, który wisi w Ambasadzie Irlandii w Londynie, https://x.com/SimonHarrisTD

FOTO 2: Okładka 1. wydania „The Country Girls” (1960); Wikipedia, domena publiczna, fair use.