Wojna polsko-bolszewicka rozpoczęła się krótko po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po pierwszej wojnie światowej. Trwające od 27 grudnia 1918 do 16 lutego 1919 roku Powstanie Wielkopolskie, przy wsparciu zabiegów dyplomatycznych, przyczyniło się do ustalenia części granicy zachodniej Polski. Pierwsze Powstanie Śląskie, trwające od 16 do 24 sierpnia 1919 roku, stanowiło podłoże kolejnych powstań: drugiego, trwającego od 19 do 25 sierpnia 1920 roku i trzeciego, trwającego od 2 maja do 5 lipca 1921 roku. Sukces trzeciego powstania przyniósł ostatecznie włączenie części przemysłowej Górnego Śląska do Polski. 10 lutego 1920 roku gen. Józef Haller w Pucku dokonał symbolicznych zaślubin Polski z Bałtykiem. Na wschodzie polskie oddziały zajęły Wilno, Lwów, na początku maja 1920 roku dotarły aż do Kijowa. Wydawało się, że koniec wojny o ustalenie granicy wschodniej jest bliski.
Tymczasem Armia Czerwona rozpoczęła ponowną ofensywę, dowodzoną przez Michaiła Tuchaczewskiego, która miała na celu zdobycie Warszawy. Armia Siemiona Budionnego zaatakowała Polaków w rejonie Lwowa. Korpus kawalerii Gaj-Chana miał opanować północne Mazowsze, żeby otoczyć i ostatecznie pokonać siły polskie.
Mimo krwawych walk nie udało się ustabilizować sytuacji. Marszałek Józef Piłsudski już w pierwszej połowie lipca planował doprowadzenie do wielkiego starcia. Cofające się na całym froncie oddziały polskie znalazły się z początkiem sierpnia na wysokości Warszawy.
Plan manewru znad Wieprza, znany jako inna nazwa Bitwy Warszawskiej, zakładał, że działania rozpocznie uderzenie zgrupowanej w rejonie Modlina 5. Armii gen. Władysława Sikorskiego, który zwiąże walką główne siły Tuchaczewskiego. Główne uderzenie polskie miało wyjść znad Wieprza (Dęblin-Lubartów) pod dowództwem marszałka Józefa Piłsudskiego.
13 sierpnia padł Radzymin, co otwierało Armii Czerwonej drogę na Warszawę. Jednak gen. Hallerowi w ciągu dwóch następnych dni zaciętych walk udało się go odbić. Wobec bezpośredniego zagrożenia stolicy gen. Haller polecił 5. Armii gen. Sikorskiego przyspieszenie uderzenia, które rozpoczęło się 14 sierpnia. Sikorski musiał stawić czoła trzem armiom radzieckim: 15., 4. i 3. armii.
Tuchaczewski pisał kilka lat później:
„(…) Zdawało się, że zguba 5. armii przeciwnika jest nieuchronna. (…) Nasza 4. armia, gdzie nowy dowódca armii stracił łączność za sztabem frontu, nie zdawała sobie jasno sprawy z powstającego położenia. Nie otrzymując rozkazów z frontu, wystawiła w rejonie Raciąż-Drobin jakieś nieokreślone półubezpieczenie i rozrzuciła swoje oddziały na odcinek Włocławek-Płock. 5. armia przeciwnika była uratowana i zupełnie bezkarnie, mając na flance i tyłach naszą potężną armię z czterech dywizji strzelców i dwóch dywizji jazdy, nacierała dalej na nasze armie 3. i 15. Takie położenie, wprost potworne i nie do pomyślenia, pomogło Polakom nie tylko zatrzymać ofensywę armii 3. i 15., ale jeszcze krok za krokiem wypierać [nasze] oddziały w kierunku wschodnim”.
To 203. Pułk Ułanów rotmistrza Adama Zakrzewskiego, który wszedł w skład grupy gen. Aleksandra Karnickiego, 15 sierpnia zaatakował Ciechanów, gdzie rozlokowane było dowództwo 4. Armii Sowieckiej. Całkowicie zaskoczeni Rosjanie w panice opuścili miasto. Zgodnie z planem 16 sierpnia ruszyło polskie natarcie znad Wieprza.
19 sierpnia zajęto Brześć, trzy dni później Łomżę. 25 sierpnia polskie oddziały doszły do granicy pruskiej, kończąc tym samym działania pościgowe. Bitwa Warszawska zakończyła się całkowitym zwycięstwem Polaków.
Nie był to jednak koniec wojny. Do największych starć doszło jeszcze na przełomie sierpnia i września. Stoczono zacięte boje pod Lwowem, Komarowem, Zamościem i nad Niemnem. Zakończyły się one odwrotem czerwonoarmistów.
12 października 1920 roku podpisano zawieszenie broni. Traktat pokojowy podpisano dopiero 18 marca 1921 roku w Rydze. Ustalał on m.in. polskie granice na wschodzie. Polska uzyskała ziemie należące przed III i, częściowo, II rozbiorem do Rzeczypospolitej, w latach 1795–1916 stanowiące część zaboru rosyjskiego, zaś od wiosny 1919 roku zajmowane przez Wojsko Polskie: gubernie grodzieńską i wileńską oraz zachodnie części guberni wołyńskiej z Łuckiem, Równem i Krzemieńcem oraz mińskiej z Nieświeżem, Dokszycami i Stołpcami.
Angielski ambasador w Berlinie Edgar Vincent, 1. wicehrabia D’Abernon, nazwał Bitwę Warszawską 18. najważniejszą bitwą w dziejach świata. Uważał, że: „jest rzeczą prawdopodobną, że bitwa pod Warszawą uratowała Europę Środkową, a także część Europy Zachodniej przed o wiele groźniejszym niebezpieczeństwem, fanatyczną tyranią sowiecką”.
W rozkazie „Na zakończenie wojny”, wydanym 18 października 1920 roku przez Józefa Piłsudskiego, czytamy:
Żołnierze!
Dwa długie lata, pierwsze istnienia wolnej Polski, spędziliście w ciężkiej pracy i krwawym znoju. Kończycie wojnę wspaniałymi zwycięstwami i nieprzyjaciel złamany przez was, zgodził się wreszcie na podpisanie pierwszych i głównych zasad upragnionego pokoju.
Żołnierze! Nie na próżno i nie na marne poszedł wasz trud. Polska nowoczesna zawdzięcza swe istnienie wspaniałym zwycięstwom mocarstw zachodnich nad państwami rozbiorczymi. Lecz od razu, od pierwszej chwili życia swobodnej Polski, wyciągnęło się ku niej mnóstwo pożądliwych rąk, skierowało się mnóstwo wysiłków, by ją utrzymać w stanie bezsiły, by, jeśli już istnieje, była ona igraszką w ręku innych, biernym polem dla intryg całego świata.
Naród polski porwał się do broni, zrobił olbrzymi wysiłek, tworząc liczną i silną armię.
Na barki moje, jako Naczelnego Wodza, w ręce wasze, jako obrońców Ojczyzny, złożył naród ciężkie zadania zabezpieczenia bytu Polski, zdobycia dla niej szacunku i znaczenia na świecie i dania jej pełni niezależnego rozporządzania się swoim losem.
Zadanie nasze dobiega końca. Nie było ono łatwym. Polska, zniszczona przez wojnę, nie z jej woli na ziemiach polskich prowadzoną, była biedna. Nieraz, żołnierze, łzy cisnęły mi się do oczu, gdym widział wśród szeregów wojsk, prowadzonych przeze mnie, wasze bose, pokaleczone stopy, które już przemierzyły niezmierne przestrzenie, gdym widział brudne łachmany, pokrywające wasze ciało, gdym musiał obrywać wasze skromne racje żołnierskie i żądać często, byście o głodzie i chłodzie szli do krwawego boju. Praca była ciężka, a że była rzetelna, zaświadczą o tym tysiące mogił i krzyżów żołnierskich, rozsianych po ziemiach dawnej Rzeczypospolitej od dalekiego Dniepru do rodzimej Wisły.
Za pracę i wytrwałość, za ofiarę i krew, za odwagę i śmiałość dziękuję wam, żołnierze, w imieniu całego narodu i Ojczyzny naszej. […] Żołnierze! Zrobiliście Polskę mocną, pewną siebie i swobodną. Możecie być dumni i zadowoleni ze spełnienia swego obowiązku. Kraj, co w dwa lata potrafi wytworzyć takiego żołnierza, jakim wy jesteście, może spokojnie patrzeć w przyszłość. […]
Józef Piłsudski
Pierwszy Marszałek Polski i Naczelny Wódz
Autor: Beata Bieniada, absolwentka Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego
English version
15 August – Anniversary of the Battle of Warsaw
A battle that changed the fate of the world
The Polish-Bolshevik War began shortly after Poland regained its independence after World War I. The Wielkopolska Uprising, which lasted from 27 December 27 1918 to 16 February 1919, with the support of diplomatic efforts, contributed to the establishment of part of Poland’s new western border. The First Silesian Uprising, which lasted from 16 to 24 August 1919, was the basis for subsequent uprisings: the second, lasting from 19 to 25 August 1920, and the third, lasting from 2 May to 5 July 1921. The success of the Third Silesian Uprising finally resulted in the industrial part of Upper Silesia being ceded to Poland. On 10 February 1920, General Józef Haller marked the symbolic unification of Poland with the Baltic Sea in Puck. In the east, Polish army units occupied Wilno and Lwow, and at the beginning of May 1920 reached Kiev. It seemed that the end of the war to determine Poland’s new eastern border was near.
Meanwhile, the Red Army launched a renewed offensive, led by Mikhail Tuchaczewski, to capture Warsaw. The army of Siemion Budionny attacked Poles in the area of Lwow, while Gaj-Chan’s cavalry corps was to capture northern Mazovia to surround and ultimately defeat the Polish forces.
Despite the bloody fighting, the situation could not be stabilized. Marshal Jozef Pilsudski was already planning in the first half of July to lead to a great offensive. At the beginning of August, Polish units, retreating on the whole front, reached Warsaw.
The plan of maneuver originating from the Wieprz River, known as the Battle of Warsaw, assumed that the attack of the 5th Infantry Division would begin from Modlin. General Władysław Sikorski’s Army would tie up Tuchaczewski’s main forces in battle. Meanwhile, the main Polish attack was to come from the Wieprz River (Deblin-Lubartow) under the command of Marshal Jozef Pilsudski.
On 13 August Radzymin fell, which opened the way for the Red Army to Warsaw. However, General Haller managed to retake the town during the next two days of fierce fighting. In the face of a direct threat to the capital, General Haller ordered the 5th cavalry to take over the city. General Sikorski’s army was to accelerate the attack, which began on August 14. Sikorski had to face three Soviet army divisions: the 3rd, 4th, and the 15th.
Tuchaczewski wrote a few years later:
“(. . . ) It seemed that the destruction of the enemy’s 5th Army was imminent. (. . . ) Our 4th Army, where the new army commander had lost communication behind the front staff, was not clearly aware of the emerging position. Not receiving orders from the front, it issued some indefinite semi-insurance in the Raciaz-Drobin area and scattered its troops to the Wloclawek-Plock section. The enemy’s 5th army was saved, and completely unpunished, with our powerful army of four rifle divisions and two cavalry divisions on the flank and rear, it continued to attack our 3rd and 15th Armies, but still push [our] troops eastward step by step.”
The 203rd Polish Cavalry Regiment, under Captain Adam Zakrzewski, which was a part of General Aleksander Karnicki’s group, attacked Ciechanow on 15 August, where the command of the Red Army’s 4th Cavalry Regiment was located. Completely surprised, the Russians left the city in a panic. Subsequently, according to the plan, on 16 August the Polish attack was launched from the Wieprz River.
On 19 August 19 Brześć was captured, and three days later on the 22nd, Łomża. On 25 August the Polish units reached the Prussian border, thus ending their pursuit. The Battle of Warsaw ended with a total victory for the Poles.
However, this was not the end of the war. The biggest clashes still occurred in late August and early September. Fierce battles were fought near Lwów, Komarów, Zamość and on the Niemen River, which ended with the retreat of the Red Army.
On 12 October 1920 the armistice was signed. However, the peace treaty was not signed until 18 March 1921 in Riga. It established, among other things, Poland’s borders in the east. Poland gained the lands which had belonged to the Polish-Lithuanian Commonwealth before the Third Partition and partially during the Second Partition of Poland, which in the years 1795-1916 had been part of the Russian partition, and since spring 1919 had been occupied by the Polish Army: the Grodno and Vilnius governorates and the western parts of Volyn governorates with Lutsk, Rivne and Krzemieniec, and Minsk governorates with Nesvizh, Dokshytsy and Stolpce.
The British ambassador in Berlin, Edgar Vincent, 1st Viscount D’Abernon, called the Battle of Warsaw the 18th most important battle in world history. He believed that “it is probable that the Battle of Warsaw saved Central Europe, as well as part of Western Europe, from a much more dangerous danger, fanatical Soviet tyranny”.
The order “At the end of the war”, issued on 18 October 1920 by Józef Piłsudski, reads:
Soldiers!
You spent two long years, the first years of free Poland, in hard work and bloody toil. You end the war with glorious victories and the enemy, broken by you, has finally agreed to sign the first and main principles of the longed-for peace.
Soldiers! Your efforts have not been in vain. Modern Poland owes its existence to the glorious victories of the Western powers over the partitioning states. But at once, from the first moment of the life of a free Poland, many covetous hands were stretched towards her, many efforts were made to keep her in a state of powerlessness, so that, if she already existed, she would be a plaything in the hands of others, a passive field for the intrigues of the whole world.
The Polish nation rose to arms, made an enormous effort, creating a sizable and strong army.
On my shoulders, as Commander-in-Chief, and in your hands, as defenders of the Fatherland, the nation has placed the heavy tasks of securing Poland’s existence, gaining respect and importance for her in the world, and giving her the full independent control of her own destiny.
Our task is coming to an end. It was not an easy one. Poland, destroyed by a war, not of her will carried out on Polish soil, was poor. Often, soldiers, tears rushed to my eyes when I saw among the ranks of the troops led by me your barefooted, battered feet, which had already traveled immeasurable distances; when I saw the dirty rags covering your body; when I had to pluck your meager soldier’s rations and often demand that you go into bloody battle hungry and cold. The work was hard, and it was reliable, as thousands of soldiers’ graves and crosses scattered across the lands of the former Republic of Poland from the distant Dnieper to the native Vistula testify.
For your work and perseverance, for your sacrifice and blood, for your courage and boldness, I thank you, soldiers, on behalf of the entire nation and our homeland. [. . . ] Soldiers! You have made Poland strong, confident and free. You can take pride and satisfaction in doing your duty. A country that can produce a soldier like you in two years can look to the future with confidence. [. . . ]
Jozef Pilsudski
First Marshal of Poland and Commander-in-Chief
Author: Beata Bieniada, graduated from the Institute of History at the University of Warsaw.
English Translation: Robert Bodrog
The article was created thanks to funding from the Polish Department of Cooperation with Polish and Poles abroad of the Ministry of Foreign Affairs.
Źródła / Sources:
Mateusz Balcerkiewicz, „Bitwa Warszawska i jej konsekwencje”, histmag.org;
„Bitwa Warszawska i wojna polsko-bolszewicka”, histmag.org;
Andrzej Garlicki, „Historia Polski 1815-1939”;
Paweł Libera, „Bitwa Warszawska 1920” , Biuro Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej;
www.bitwawarszawska.pl;
Muzeum Historii Polski, Wojna polsko-bolszewicka, Bitwa Warszawska 1920 r., dzieje.pl.
Ilustracje / Illustrations:
- Józef Piłsudski, Wikipedia, Do12mena publiczna / Public Domain;
- Piechota polska w marszu na front przed bitwą warszawską, Wikipedia, Domena publiczna / Polish infantry on the march to the front before the Battle of Warsaw, Wikipedia, Public Domain;
- Polskie pozycje pod Miłosną sierpień 1920, Wikipedia, Domena publiczna / Polish positions at Miłosna August 1920, Wikipedia, Public Domain.
Redakcja portalu informuje:
Wszelkie prawa (w tym autora i wydawcy) zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów zabronione.