27 grudnia – Powstanie Wielkopolskie

Powstanie wielkopolskie rozpoczęło się 27 grudnia 1918 roku. Po godzinie 16.00 na ulicy Wilhelmowskiej w Poznaniu padły jego pierwsze strzały. To dzięki temu zrywowi Wielkopolska została włączona w granice niepodległego państwa polskiego. Zanim zbrojne wystąpienie się rozpoczęło, poprzedziło je kilka znaczących wydarzeń.

Już od lipca 1918 roku w Poznaniu funkcjonował Centralny Komitet Obywatelski, którego zadaniem było reprezentowanie wszystkich Polaków w państwie pruskim. Jego Wydziałowi Wykonawczemu przewodniczył ks. Stanisław Adamski. Działać zaczął także „Sokół”, w skład którego weszli żołnierze powracający z frontu. Na jego czele stanął Julian Lange. To właśnie jego uczestnicy w listopadzie utworzyli Wydział Wojskowy przy Centralnym Komitecie Obywatelskim.

 

 

Komitet Obywatelski doszedł do głosu 10 listopada, kiedy podjął rozmowy z Radą Żołnierską. Dzień później, 11 listopada, powołana została Rada Robotnicza, w której znaleźli się przedstawiciele Komitetu oraz członkowie PPS z zaboru pruskiego. Tego samego dnia, na wniosek Polaków, powołano Straż Obywatelską. Kolejnego dnia została wydrukowana w „Kurierze Poznańskim” pierwsza odezwa Komitetu Obywatelskiego. Dzień po opublikowaniu odezwy Polacy przeprowadzili tzw. „zamach na ratusz”, wskutek którego udało się wprowadzić do niemieckiej Rady Żołnierskiej Polaków – Henryka Śniegockiego, Mieczysława Palucha, Zygmunta Wizę i Bohdana Hulewicza, który został jej przewodniczącym.

Ciekawostką był fakt, że już wówczas istniały organizacje militarne funkcjonujące legalnie i za pełną zgodą Niemców. Do takich należały chociażby oddziały Służby Straży i Bezpieczeństwa. W założeniach organizacja ta miała składać się z równej liczby Polaków i Niemców. W rzeczywistości – 50 proc. stanowili Polacy, zaś drugie 50 proc. Polacy o niemiecko brzmiących nazwiskach – tłumaczy Alina Kucharska z Muzeum Powstania Wielkopolskiego (oddziału Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości). W ten sposób uspokojone parytetem władze w Berlinie płaciły żołd oraz wyposażały przyszłych powstańców wielkopolskich.

Ważnym krokiem była także decyzja o przeprowadzeniu wyborów do Polskiego Sejmu Dzielnicowego. Sejm Dzielnicowy obradował od 3 do 5 grudnia 1918 r. w poznańskim kinie Apollo. Obradowano w sześciu komisjach: spraw politycznych, organizacyjnej, spraw społecznych, oświaty i szkolnictwa, administracji i bezpieczeństwa publicznego. Jednomyślnie zadecydowano o oczekiwaniu na decyzję paryskiego kongresu pokojowego w sprawie przyszłości ziem polskich pod zaborem pruskim.

Jeszcze w połowie grudnia doszło do buntów w szkołach – młodzież odmówiła nauki języka niemieckiego. W związku z tymi wydarzeniami władze szkolne zadecydowały o zamknięciu szkół, a co za tym idzie – przyspieszeniu ferii świątecznych. Na święta Bożego Narodzenia poznaniacy dekorowali choinki biało-czerwonymi wstążkami i życzyli sobie polskiej Wielkopolski.

26 grudnia o godz. 21.10 do Poznania przybył Ignacy Jan Paderewski. Tłumy witały go w całkowitych ciemnościach. Przeciwni przyjazdowi polityka i kompozytora – Niemcy wyłączyli bowiem oświetlenie na dworcu. Goście pojechali do Bazaru, gdzie powitał ich prezydent miasta, Jarogniew Drwęski, oraz przewodniczący NRL – dr Bolesław Krysiewicz. Paderewski dwukrotnie wychodził na balkon, by przemawiać do tłumu. Plany kolejnego dnia pokrzyżowała choroba Paderewskiego – nie wyszedł ani do poznańskich dzieci, by wesprzeć je w walce z językiem niemieckim w szkołach, ani nie spotkał się ze zgromadzonymi wielkopolskimi chłopami. Z politykiem mogła zobaczyć się zaledwie dwunastoosobowa delegacja.

O 16.30 przy ulicy Wilhelmińskiej padły pierwsze strzały. Grupa osób z Szamotuł, która była obecna na placu, wieczorem przywiozła do swojego rodzinnego miasta wieść, że „nasi biją Niemców w Poznaniu”.

Kolejne dni walk przynosiły sukcesy: polscy powstańcy opanowali m.in. Cytadelę i arsenał przy Wielkich Garbarach. 28 grudnia dowództwo powstania objął mjr Stanisław Taczak, który w Poznaniu w tym okresie znalazł się przez przypadek – przyjechał bowiem w odwiedziny do brata, ks. Teodora Taczaka. Do walczącej wielkopolskiej stolicy bardzo szybko dołączyły kolejne miejscowości. Do końca 1918 roku wyzwoliły się: Kórnik, Grodzisk, Śrem, Wągrowiec, Wronki, Oborniki, Kościan czy Ostrów.
W styczniu z Warszawy przybył gen. Józef Dowbor-Muśnicki, który przejął dowództwo od Taczaka. Zależało mu jeszcze na zreformowaniu powstańczej armii. 17 stycznia zadecydowano o ogłoszeniu poboru do wojska.

Jedną z istotniejszych bitew powstania była bitwa o poznańskie lotnisko Ławica, która trwała zaledwie kilkanaście minut. Zanim doszło do zajęcia lotniska przez Polaków, trwały pertraktacje z Niemcami. Niemcy jednak odrzucili warunki zaproponowane przez powstańców, grożąc dodatkowo wysadzeniem Fortu VII. W tej sytuacji Polacy zdecydowali się na natarcie we wczesnych godzinach porannych 6 stycznia. Zdobycie Ławicy zagwarantowało Polakom sprzęt o wartości 160 milionów marek, w tym kilkadziesiąt sprawnych samolotów. Sprzęt, który został wówczas zdobyty, użyty był później m.in. w wojnie polsko-bolszewickiej.

8 stycznia 1919 roku powstańcy obronili Osieczną – ważny punkt strategiczny. W razie polskiego niepowodzenia Niemcy mieliby tędy otwartą drogę na Poznań.

Początkowo żołnierze walczyli w mundurach niemieckich. Taki ubiór mógł być jednak przyczyną pomyłek. Aby odróżnić powstańców wielkopolskich od Niemców 8 stycznia 1919 r. wydano rozkaz przypięcia do czapek orzełka dowolnego wzoru i biało-czerwonej kokardy oraz biało-czerwonych pasków. Dwa tygodnie później dowództwo ustaliło wzór umundurowania dla Wojsk Wielkopolskich – do dziś elementem, który najczęściej kojarzy się z wielkopolskim mundurem jest nakrycie głowy – rogatywka z treflem, czyli charakterystycznym znakiem Wojsk Wielkopolskich.

Podczas powstania kobiety udowodniły, że ich udział był również istotny. W kilku punkach Poznania (m.in. w Bazarze oraz na Dworcu) członkinie Czerwonego Krzyża kierowały powstańczymi kuchniami. Kobiety pomagały także przy umundurowaniu – przerabiały mundury pruskie, usuwając obce symbole oraz przyszywając biało-czerwone kokardy i opaski. Odpowiadały także za łączność, służyły w służbach medycznych oraz pracowały przy produkcji leków i opatrunków. Pomagały bez względu na status społeczny i sytuację materialną.

16 lutego podpisano rozejm w Trewirze. Widniała w nim nazwa „Front Wielkopolski”, a armia powstańcza została uznana za wojsko sprzymierzone. Niecały rok później, 13 stycznia 1920 r., dowództwo frontu wydało rozkaz do rozpoczęcia przejmowania zajmowanych dotąd przez Niemców terytoriów. Ostatecznie Front Wielkopolski został zlikwidowany 8 marca 1920 roku. Znane były już wówczas postanowienia z konferencji w Wersalu, na mocy której przyznano Wielkopolskę Polsce.

Wyzwolona oraz, co trzeba podkreślić, nie zniszczona wojną Wielkopolska stała się ważną podporą państwa polskiego. To poznańskie banki finansowały w dużej mierze działalność rządu Paderewskiego, a 70-tysięczna Armia Wielkopolska, doskonale uzbrojona i wyposażona, stanowić miała najlepszą część wojska polskiego. Jej pierwsze formacje już wiosną 1919 r. wsparły walczących w Galicji Wschodniej, następnie zapisały piękną bojową kartę w walkach z bolszewikami, także w wojnie 1920 roku. Jednocześnie Wielkopolanie czynnie wspierali ruch polski na Śląsku, dostarczając mu świetnie przygotowanych i bitnych kadr. Znaczenie Powstania wielkopolskiego zdecydowanie wykracza poza regionalny wymiar – było ono istotnym wkładem w budowę niepodległego państwa polskiego. Prezydent Andrzej Duda w 2021 r. ustanowił 27 grudnia Narodowym Dniem Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego.

 

 

English version

 

27 December 1918 – The Start of the Greater Poland Uprisingt

 

The Wielkopolska Uprising began on 27 December 1918. Just after 4 p.m., its first shots were fired on Wilhelmowska Street in Poznań. As a result of this uprising, the land area of Wielkopolska was included in the borders of the newly independent Polish state. However, this was not a spontaneous event. Before the armed uprising began, it was preceded by several significant events.

As early as July 1918 the Central Civic Committee (Centralny Komitet Obywatelski) operated in Poznan, whose task was to represent all Poles in the Prussian state. Its Executive Department was headed by Rev. Stanislaw Adamski. Also the “Falcon” (Sokol) organization, which included soldiers returning from the front started to be active. It was headed by Julian Lange. In November its members established the Military Department (Wydział Wojskowy) of the Central Civic Committee.

The Citizens’ Committee came to the fore on 10 November when it began talks with the German Soldiers’ Council. A day later, on 11 November, the Workers’ Council was established, which included the Committee’s representatives and PPS members from the Prussian partition. On the same day, at the request of the Poles, the Civic Guard (police force) was established. The next day, the first proclamation of the Citizens’ Committee was printed in the Kurier Poznański newspaper. The day after the proclamation was published, Poles carried out the so-called “attack on city hall”, which resulted in the introduction of several Poles to the German Soldiers’ Council – Henryk Śniegocki, Mieczysław Paluch, Zygmunt Wiza, and Bohdan Hulewicz, who became its chairman.

An interesting fact is that at this point in time there were already several paramilitary organizations that functioned legally and with the full consent of the German authorities. These included, for example, the Guard and Security Service troops. Theoretically, the organization was to consist of an equal number of Poles and Germans. In fact, approximately 50 percent of its members were “Polish”, with the 50 percent were Poles with German-sounding surnames – according to Alina Kucharska from the Wielkopolska Uprising Museum (a branch of the Wielkopolska Museum of Independence). For the reason, assuaged by the parity, the central government authorities in Berlin, paid the soldiers’ wages and equipped the future Greater Poland insurgents.

Another important step was the decision to hold elections to the Polish District Sejm (parliament). The District Sejm, comprising 1399 elected members, met from the 3rd to 5th December 1918 in the Apollo cinema in Poznań. Its six committees included: political affairs; organizational affairs; social affairs; education and training; administration; and public security. During the session, It was unanimously decided to await the decision of the Paris Peace Congress on the future of the Polish lands under Prussian rule.

In mid-December there were riots in schools, as young people refused to learn German. As a result of these events, the school authorities decided to close schools and break early for the Christmas holidays. For Christmas, the inhabitants of Poznań decorated their Christmas trees with white and red ribbons and hoped for an independent Greater Poland.

On 26 December at 9:10 p.m., Ignacy Jan Paderewski arrived in Poznań. The crowds greeted him in total darkness. Opposed to the arrival of the politician and the composer, the German authorities had turned off the lights at the train station. His entourage proceeded to the Bazar Hotel, where they were welcomed by the mayor of the city, Jarogniew Drwęski, and the chairman of the NRL, Dr Bolesław Krysiewicz. Paderewski went out on the balcony twice to address the assembled crowd. However, plans for the next day were thwarted by Paderewski’s illness – he did not go out to Poznan’s children to support them in their fight against the German language in schools, nor did he meet with the peasants of Greater Poland. In fact, only a twelve-member delegation was able to meet with the politician personally.

Later that day, at 4. 30 p.m. the first shots were fired on Wilhelmińska Street. A group of people from the town of Szamotuły, who were present in the square, brought the news back to their hometown that “our people are beating Germans in Poznań”.

The following days of fighting brought much early success: the Polish insurgents captured, among others, the Citadel and the arsenal at Wielkie Garbary. On 28 December, Major Stanisław Taczak took command of the uprising. He had found himself in Poznań by chance, having come to visit his brother, Father Teodor Taczak. Fighting in capital city of Greater Poland was quickly joined by other towns. By the end of 1918, Kórnik, Grodzisk, Śrem, Wągrowiec, Wronki, Oborniki, Kościan and Ostrów had been liberated.

In January General Józef Dowbor-Muśnicki arrived from Warsaw and took over command from Taczak. Among his objectives, the General wanted to reform the insurgent army, and on January 17 it was decided to announce army conscription.

One of the most important battles of the uprising was the battle for Poznań’s Ławica Airport, which lasted just over 10 minutes. Before the Poles moved to seize the airport, negotiations with the Germans were already underway. However, the Germans rejected the conditions proposed by the insurgents, and threatened additionally to blow up Fort VII. Given the situation and lack of progress in reaching an agreement through negotiation, decided to attack in the early morning hours of January 6. The capture of Ławica garnered the Poles 160 million marks worth of valuable military equipment, including several dozen operational aircraft, some of which were later used in the Polish-Bolshevik War.

On 8 January 1919 the insurgents defended the town of Osieczna – an important strategic point. In case of a Polish defeat, Germans would have an open road to Poznań.

Initially, the Polish soldiers fought in German uniforms. However, such clothing could be a cause of confusion. In order to distinguish the Greater Poland insurgents from the Germans, on 8 January 1919 an order was given to attach an eagle of any pattern, along with a white-and-red bow and white-and-red stripes to the caps. Two weeks later the command established the universal uniform pattern for Greater Poland Troops. To this day, the element most often associated with Wielkopolska uniform is the headgear– the Rozetka Wielkopolska trefl (cornet with trefoil) style cap.

During the uprising, women proved that their participation was also important. In several places in Poznań, including the Bazar Hotel and central railway station, members of the Red Cross managed insurgent kitchens. Women also helped with uniforms by altering Prussian ones and removing insignia and modifying them by sewing on white and red bows and armbands. Many women were also responsible for communications, served in medical services, and worked in the manufacture of medicines and bandages, and came from all socio-economic backgrounds.

On 16 February an armistice was signed in Trier. It bore the name Greater Poland Front (Front Wielkopolski) and the insurgent army was recognized as an Allied army. Less than a year later, on 13 January 1920, the front command gave the order to assume control of the territories previously occupied by the Germans. Subsequently, the Greater Poland Front was nullified on 8 March 1920, by which time the final decisions of the Versailles Peace Conference, which granted the territory of Greater Poland to as part of newly formed independent Polish state was already known.

Liberated and, what must be emphasized, not destroyed by the First World War, Wielkopolska became an important economic pillar of the new Polish state. It was the banks in Poznań that financed the activities of the inaugural Paderewski government to a large extent. Moreover, the 70,000-strong Greater Poland Army, well armed and equipped, was to constitute the majority of the new Polish state’s armed forces. Its first divisions supported fighters in Eastern Galicia as early as in the spring of 1919, then distinguished themselves in combat in the battles against the Bolsheviks during the war of 1920. At the same time Greater Poland’s inhabitants of actively supported the Polish independence movement in Silesia, providing it with many experienced and battle-hardened cadres. In summary, the overall historical significance and repercussions of the Greater Poland Uprising transcends its regional dimension. Its positive outcome contributed to the creation of a newly independent Polish state. In 2021, President Andrzej Duda officially established 27 December as the National Day of the Victorious Greater Poland Uprising (Narodowym Dniem Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego).

Autor: Agata Łysakowska-Trzoss, doktorantka na Wydziale Historycznym oraz studentka filmoznawstwa na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

Redakcja/Editor: Beata Bieniada

Tłumaczenie/English Translation: Robert Bodrog

 

 

 

The article was created thanks to funding from the Polish Department of Cooperation with Polish and Poles abroad of the Ministry of Foreign Affairs.

 

 

 

Źródła/Sources:

• Agata Łysakowska-Trzoss, „Powstanie wielkopolskie 1918 – sukces wielkopolskiego społeczeństwa”, histmag.org

 

Zdjęcia/Photos:

1. Ignacy Paderewski w Poznaniu 27 grudnia 1918 r., Wikipedia, domena publiczna/ Ignacy Paderewski in Poznań 27 December 1918, Wikipedia, public domain.

2. Powstańcy wielkopolscy w okopach, styczeń 1919 r., Wikipedia, domena-publiczna/Wielkopolska insurgents in the trenches, January 1919, Wikipedia, public domain.

3. Czapka powstańcza z rozetką wielkopolską , źródło: ipn.gov.pl/Insurgent cap with Wielkopolska rosette, source: ipn.gov.pl