Powstanie w getcie warszawskim

Już od pierwszych dni okupacji w Polsce władze niemieckie wydawały zarządzenia i represje skierowane przeciwko Żydom polskim, którzy stanowili ok. 10 proc. wielokulturowej populacji II Rzeczypospolitej. Sklepy, restauracje, zakłady rzemieślnicze, których właścicielem byli Żydzi, musiały być oznakowane gwiazdą Dawida. Wprowadzono przymusową pracę dla mężczyzn w wielu od 14 do 60 roku życia, a od grudnia 1939 r. Żydzi musieli nosić na ramieniu białą opaskę z niebieską lub żółtą gwiazdą Dawida. Nie wolno było im przebywać w parkach i na głównych ulicach. Zakazano im posiadania większej ilości gotówki, regularnie grabiono ich mieszkania. Rozpoczęto segregację – ludność żydowską oddzielano od polskiej.

Zaczęto tworzyć miejsca oddzielone wysokim murem od pozostałej części miasta – getta. Tam miała zostać przesiedlona ludność żydowska, bez prawa opuszczania tego terenu i przemieszczania się do „aryjskiej” części miasta. Getta były pilnowane przez policję niemiecką, której pomagała żydowska Straż Porządkowa. Pierwsze getto w Generalnej Guberni utworzono już w październiku 1939 roku w Piotrkowie Trybunalskim. Kolejne powstało w Łodzi, gdzie zamieszkało 200 tys. osób. W sumie Niemcy utworzyli na terenach okupowanej Polski ok. 400 takich miejsc.

2 października 1940 roku powstało getto w Warszawie, w północno-zachodniej części Śródmieścia, tzw. dzielnicy północnej, która od XIX w. była w większości zamieszkiwana przez ludność żydowską. Głównymi ulicami dzielnicy północnej były: Nalewki, Karmelicka, Franciszkańska, Gęsia, Dzika, Nowolipie i Nowolipki oraz plac Muranowski. 16 listopada 1940 r. ostatecznie odgrodzono warszawskie getto od reszty miasta. Wydzielony obszar liczył 307 ha zabudowanej powierzchni, zaś 400 tys. osób musiało pomieścić się w 1483 domach. O ile z początku były 22 bramy wejściowe do getta, w lutym 1942 roku było ich już tylko 8, zaś czerwcu 1942 roku – 6. Na początku w getcie zamknięto Żydów będących mieszkańcami Warszawy, w kolejnych miesiącach przywożono do niego osoby z innych terenów włączonych do III Rzeszy. Do marca 1941 r. w jego obrębie zgromadzono ok. 460 tys. osób. Organami administracyjnymi były Judenraty, czyli rady żydowskie, do których obowiązków należało: wykonywanie zarządzeń niemieckich okupantów, dostarczanie siły roboczej do pracy na zewnątrz getta, prowadzenie ewidencji, poboru opłat, utrzymywanie szpitale i grzebanie umarłych. Trafiając do getta Żydzi zostali pozbawieni środków do życia. Brakowało podstawowych produktów: jedzenia, lekarstw, opału. Codziennie na ulicach wiele osób umierało z wycieńczenia, chorób i głodu.

 

W styczniu 1942 roku Niemcy ogłosili plan „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Na ziemiach polskich rozpoczęto budowanie pierwszych niemieckich obozów zagłady. Trafiały do nich transporty Żydów zarówno z gett likwidowanych w Polsce, jak i z innych krajów europejskich. Pierwszy obóz powstał w Chełmnie nad Nerem jeszcze w grudniu 1941 roku, gdzie wymordowano 180 tys. osób, kolejne zaś: w Bełżcu (ok. 600 tys. ofiar), Sobiborze (ok. 250 tys.), w Treblince (ok. 870 tys.), w Lublinie na Majdanku (ok. 150 tys.) i największy – w Oświęcimiu-Brzezince – liczba wymordowanych więźniów również innych narodowości wyniosła tam ok. 1,3 mln.

Z getta warszawskiego kolumny wysiedlonych prowadzone były na Umschlagplatz. Tam przy ul. Stawki w Warszawie znajdowała się, nieistniejąca już rampa kolejowa, skąd do 21 września 1942 roku wywieziono ok. 265–300 tys. osób do obozu zagłady w Treblince. Liczby te obejmowały ok. 75 proc. mieszkańców warszawskiego getta.

Pierwsze organizacje polityczne w getcie warszawskim, mające za cel walkę z hitlerowcami, powstały w marcu 1942 roku. Żydowscy konspiratorzy podzielili się na dwie grupy. Trzon pierwszej stanowiła Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB), zrzeszająca ugrupowania o lewicowych poglądach. Do najważniejszy dowódców ŻOB zaliczali się: Mordechaj Anielewicz (dowódca), Icchak Cukierman (zastępca dowódcy, zajmował się kwestiami uzbrojenia), Berek Szajndmil (wywiad), później zastąpiony przez Marka Edelmana, Hersz Berliński (planowanie), Johanan Morgenstern (finanse) oraz Michał Rozenfeld. Pod koniec 1942 roku ŻOB liczyła około 600 żołnierzy. Z kolei utworzony w 1939 roku Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW) skupiał prawicowych działaczy partii Syjonistów-Rewizjonistów i jej młodzieżówki – Bejtaru. Dowództwo ŻZW stanowili: Dawid Wdowiński, Michał Strykowski, Leon Rodal, zaś dowódcą wojskowym był Paweł Frenkel. ŻZW liczyła około 250 bojowników. Organizacje te połączyły swoje siły dopiero po kolejnych akcjach likwidacyjnych getta. W tym czasie kontakty z oficerami Armii Krajowej stawały się coraz intensywniejsze. Doszło do pierwszych spotkań, na teren getta trafił pierwszy większy transport 50 pistoletów i granatów. AK wysłała również kilku instruktorów, którzy mieli szkolić ludzi mieszkających za murem.

Na wiosnę 1943 roku Niemcy kontynuowali likwidację gett w: Krakowie, Białymstoku, Łodzi i Lublinie. W czerwcu wymordowano mieszkańców gett w: Stanisławowie, Łukowie, Węgrowie i Żółkwi.

Niepewność związaną z codziennym życiem w getcie warszawskim opisał Emanuel Ringelblum, twórca podziemnego archiwum getta warszawskiego: „Pozostawią nas czy nie? Przeżywamy obecnie straszliwy okres. My, ostatnie resztki Żydów warszawskich nie wiemy, co przyniesie nam jutro. (…) Czy wróg pozostawi nas, czy też skazał nas na zagładę, podobnie jak Żydów w setkach miast i miasteczek Polski oraz innych krajów. Ci, którzy wierzą, że przeżyjemy wojnę, argumentują tak: Niemcy dopiero co ogłosili utworzenie gett, między nimi jest również Warszawa. Chcieli zademonstrować wobec świata, że w Polsce są jeszcze Żydzi; po prostu przesiedlono tylko część spośród nich. (…) Reszta Żydów jest im potrzebna, aby cynicznie i kłamliwie zaprzeczać, że dokonali masowego mordu Żydów. Żydzi wymarli, lecz, broń Boże, nie zostali wymordowani. Ci, którzy uważają, że wróg wymorduje nas bez reszty, powołują się na wielokrotne obietnice Hitlera, przypominają niemiecką prasę, która mówiła jasno i dobitnie o »zgładzeniu europejskiego żydostwa«.

19 kwietnia 1943 roku do warszawskiego getta wkroczyły oddziały SS. Choć zastały opustoszałe ulice, napotkały zaplanowany opór. W tym czasie w getcie pozostało około 50-70 tys. osób. Niemcy zaangażowali do walki 2 tys. żołnierzy, czołgi i artylerie. Oddziały niemieckie posuwały się w głąb getta, paląc dom za domem. Żydów zabijano na miejscu bądź pędzono na Umschlagplatz. 8 maja Niemcy otoczyli bunkier komendy ŻOB przy ulicy Miłej 18. Anielewicz oraz inni przywódcy i uczestnicy powstania (ok. 120 osób) popełnili samobójstwo. Niemcy kolejno likwidowali pozostałe punkty oporu. 16 maja generał dowodzący siłami niemieckimi – Jürgen Stroop – wydał rozkaz o wysadzeniu synagogi przy ul. Tłomackie – jego wykonanie stało się symbolicznym końcem powstania. Getto warszawskie zostało zrównane z ziemią. Według meldunku Stroopa liczba ujętych Żydów oraz tych, którzy zginęli, sięgała 56 tysięcy. Straty niemieckie miały zaś sięgać kilkunastu zabitych i kilkudziesięciu rannych.

Powstanie w getcie warszawskim, podjęte przez kilkaset osób, było jedną z najważniejszych akcji zbrojnych w historii okupowanej Polski. Pod względem symbolicznym jest ono najważniejszym żydowskim wystąpieniem zbrojnym w okupowanej przez Niemców Europie. Powstanie nie miało celów strategicznych – jego głównym celem było zwrócenie uwagi reszty świata na masową eksterminację Żydów.

Każdego roku 19 kwietnia obchodzimy Dzień Pamięci Ofiar Holocaustu i Powstania w Getcie Warszawskim. Symbolem tego dnia stał się żonkil. Kwiat ten swoim kształtem nawiązuje do żółtej gwiazdy Dawida noszonej w getcie łódzkim. Stał się on również symbolem odrodzenia, nadziei i solidarności.

Autor: Beata Bieniada, absolwentka Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego.

 

 

 

English version

Daffodils Bloom on the Rubble of the Ghetto
April 19 – Anniversary of the Warsaw Ghetto Uprising

From the very first days of the occupation in Poland, the German authorities issued orders and repressive measures against Polish Jews, who made up about 10% of the multicultural population of the Second Polish Republic. Shops, restaurants, and other businesses owned by Jews had to be marked with the Star of David. Forced labour was introduced for men between the ages of 14 and 60, and from December 1939 Jews had to wear a white armband with a blue or yellow Star of David on their shoulders. They were not allowed to use public parks and main streets. Limits were imposed on their cash savings. Their homes were regularly looted. Segregation began – the Jewish community was separated from the rest of the Polish population.

The German authorities subsequently began to create residential areas separated by a high wall from the rest of the city – the ghetto. There, the Jewish population was to be resettled, without the right to leave the designated area and travel to the ”Aryan” part of the city. The ghettos were guarded by German police, who were assisted by the Jewish Ghetto Police. The first ghetto in the General Government zone was established in October 1939 in Piotrków Trybunalski. Another was established in Łódź, where 200,000 people came to live. In total, the Germans established around 400 ghettos on occupied Polish territory.

On October 2, 1940, a ghetto was established in Warsaw, in the north-west of the city centre (Śródmieście), the so-called northern district, which since the nineteenth century was prodominantly inhabited by the Jewish population. The main streets of the northern district included Nalewki, Karmelicka, Franciszkańska, Gęsia, Dzika, Nowolipie i Nowolipki and Muranowski Square. On November 16, 1940, the Warsaw Ghetto was finally fenced off from the rest of the city. The separated area consisted of 307 hectares, with 1483 dwellings to accommodate around 400,000 people. While there were initially 22 entrance gates to the ghetto, in February 1942 there were only eight, and by June 1942 there were six. At first, only Jews who were residents of Warsaw were segregated in the ghetto, but in the following months people from other occupied areas of the Third Reich were brought there.

By March 1941, some 460,000 people were living within the area. The administrative authorities were Judenrats, or Jewish councils, whose duties included carrying out orders of the German occupiers, providing labourers for work outside the ghetto, keeping records, collecting fees, maintaining hospitals, and burying the dead. Living in the ghetto, Jews were deprived of daily necessities. Basic products were unavailable, including food, medicine, and fuel. Every day on the streets many people died of exhaustion, disease, and hunger.

In January 1942, the Germans announced a plan for a ”final solution to the Jewish question”. On occupied Polish territory, the construction of the first German extermination camps began, where Jews from evacuated ghettos in Poland and other European countries started to be transported. The first camps in Poland were established in Chełmno by the Ner River in December 1941, where 180,000 people were murdered; in Bełżec (about 600,000); Sobibor (about 250,000); Treblinka (about 870,000); Lublin at Majdanek (about 150,000); and the largest – in Auschwitz-Brzezinka – where the number of murdered prisoners, including those of other nationalities, totaled about 1.3 million.

From the Warsaw Ghetto, columns of displaced people were marched to Umschlagplatz. There, from a ramp (which no longer exists) at Stawki Street in Warsaw, by September 21, 1942, about 265,000 – 300,000 people were deported to the extermination camp in Treblinka. These figures amount to about 75% of the inhabitants of the Warsaw ghetto.

The first political organizations in the Warsaw Ghetto to fight the Nazis were established in March 1942. The Jewish conspirators were divided into two groups. The core of the first was the Jewish Combat Organization (ŻOB), which brought together left-wing groups. Among the most important commanders of the ŻOB were Mordechai Anielewicz (commander); Icchak Cukierman (deputy commander, in charge of armaments); Berek Szajndmil (intelligence gathering), later replaced by Mark Edelman; Hersz Berlin (planning); Johanan Morgenstern (finance); and Michał Rozenfeld. At the end of 1942, the ŻOB had about 600 soldiers. The other political group, founded in 1939, the Jewish Military Union (ŻZW), brought together right-wing activists of the Zionist-Revisionist party and its youth wing, Beitar. The command of the ZZW comprised Dawid Wdowiński, Michał Strykowski, Leon Rodal, and the military commander Paweł Frenkel. The ZZW had about 250 fighters. These organizations joined forces after several decommissioning actions in the ghetto. During this time, contacts with officers of the Home Army (Armia Krajowa, or AK) became more frequent. The first meetings took place, and an initial shipment of 50 pistols and grenades was covertly sent to the ghetto. The AK also sent several instructors to train people living behind the wall.

In the spring of 1943, the Germans continued the decomissioning of ghettos in Kraków, Białystok, Łódź and Lublin. In June, the inhabitants of ghettos in Stanisławów, Łuków, Węgrów and Żółkwia were murdered.

The uncertainty surrounding everyday life in the Warsaw Ghetto was described by Emanuel Ringelblum, creator of the underground archive of the Warsaw Ghetto: ”Will they leave us or not? We are currently going through a terrible period. We, the last remnants of the Jews of Warsaw, do not know what tomorrow will bring us. (. . . ) whether the enemy will leave us or condemn us to extermination, like the Jews in hundreds of cities and towns in Poland, and in other countries. Those who believe that we will survive the war argue this: the Germans have just announced the creation of ghettos, among them there is also [one in] Warsaw. They wanted to demonstrate to the world that there are still Jews in Poland; only a portion of them have simply been displaced. (. . . ) The rest of the Jews are needed, to cynically and falsely deny that they have carried out the mass murder of Jews. The Jews died out, but, God forbid, they were not murdered. Those who believe that the enemy will murder us all, not leaving anyone alive, refer to Hitler’s repeated promises, recalling the German press, which spoke clearly and emphatically about the ”extermination of European Jewry”.

On April 19, 1943, SS troops entered the Warsaw Ghetto. Although the streets were deserted, they encountered planned resistance. During this time, about 50,000 to 70,000 people remained in the ghetto. The Germans engaged 2,000 soldiers, tanks and artillery. German troops penetrated deep into the ghetto, burning house after house. Jews were killed on the spot or rushed to Umschlagplatz. On May 8, the Germans surrounded the bunker of the ŻOB command at 18 Miła Street. Anielewicz and other leaders and participants in the uprising (about 120 people) committed suicide. The Germans subsequently liquidated the remaining resistance points. On May 16, the General in charge of German forces, Jürgen Stroop, ordered the synagogue to be blown up at Tłomackie Street, and its execution became a symbolic end to the uprising. The Warsaw Ghetto was razed to the ground. According to Stroop’s official report, the number of Jews captured and those who died totaled 56,000. German casualties were expected to reach more than a dozen dead and several dozen injured.

The Warsaw Ghetto Uprising, undertaken by several hundred people, was one of the most important military actions in the history of wartime Poland. Symbolically, it is the most significant Jewish military operation in the history of German-occupied Europe. But the doomed uprising had no strategic objectives – its main purpose was to draw the attention of the rest of the world to the mass extermination of Jews.

Every year on April 19 we celebrate Holocaust and Ghetto Uprising Remembrance Day. The symbol of that day became daffodil, due to the flower’s resemblance to the yellow Star of David worn in the Łódź Ghetto. It has also become a symbol of rebirth, hope and solidarity.

Author: Beata Bieniada graduated from the Institute of History at the University of Warsaw.

English translation: Robert Bodrog

 

The article was created thanks to funding from the Polish Department of Cooperation with Polish and Poles abroad of the Ministry of Foreign Affairs.

Źródła / Sources:

Andrzej Garlicki, „Historia 1939-1996/97. Polska i Świat, 1997”; Andrzej Albert, „Najnowsza historia Polski 1918-1980”, 1991; Paweł Rzewuski, „Zamęt wokół powstania w getcie”, Tomasz Leszkowicz, „Renata Kobylarz-Buła: historię powstania w getcie pisano wciąż od nowa”, https://histmag.org, Emanuel Ringelblum, „Kronika getta warszawskiego”, op. cit., tłum. Adam Rutkowski, wyd. 1983, s. 431. Anna Majchrowska, „Zamknięcie getta warszawskiego”, www.jhi.pl, Rozmowa z dr. Andrzejem Żbikowskim, „Wybuch powstania w getcie warszawskim”, https://muzhp.pl/.

Zdjęcia /Illustrations:

1. Ryksze na ul. Żelaznej zmierzające do getta, Archiwum Ringelbluma, ŻIH / Rickshaws on Żelazna street heading for the ghetto, the Ringelblum Archive, Żydowski Instytut Historyczny/Jewish Historical Institute;

2. Tłumienie powstania w getcie. SS-Rottenführer Josef Blösche mierzy do przerażonego żydowskiego chłopca (domena publiczna), oryginalny niemiecki podpis: „Siłą wyciągnięci z bunkrów” (fot. z raportu Stroopa) / Suppression of the ghetto uprising. SS-Rottenführer Josef Blösche aims at a terrified Jewish boy (public domain), original German caption: “Forcibly pulled out of the bunkers” (photo from Stroop’s report);

3. Żołnierze niemieckiej formacji SS na ul. Nowolipie / Soldiers of the German SS formation at Nowolipie Street, Wikimedia Commons.