17 września 1939 r. Zajęcie Polski przez ZSRR

 

Armia Radziecka zaatakowała Polskę, realizując ustalenia zawarte w tajnym protokole paktu Ribbentrop-Mołotow, podpisanym przez ambasadorów zagranicznych Niemiec i ZSRR 23 sierpnia 1939 r. Rząd sowiecki pogwałcił aż cztery wiążące ZSRR z Polską umowy: traktat ryski z 1921 r. o wytyczeniu granicy polsko-radzieckiej, protokół Litwinowa z 1939 r. o wyrzeczeniu się wojny jako środka rozwiązywania sporów, pakt o nieagresji z Polską z 1932 r (prolongowany w 1934 do 1945 r.) oraz konwencję londyńską z 1933 r. o definicji agresora.

Do ataku na Polskę Stalin wcześniej przygotował sobie solidny grunt. Podczas swojego przemówienia, nazwanego później „kasztanową mową”, będącego sprawozdaniem polityki zagranicznej ZSRR, które wygłosił 10 marca 1939 r. podczas obrad XVIII Zjazdu KPZR w Moskwie, twierdził, że nie pozwoli, aby Związek Radziecki „został wciągnięty do konfliktów przez podżegaczy wojennych, którzy przywykli do tego, by inni wyciągali za nich kasztany z ognia”.

Jak twierdził: „Podtrzymujemy pokój i wzmocnienie związków gospodarczych z wszystkimi państwami, stoimy i będziemy stać na tej pozycji, o ile te kraje dotrzymywać się będą tych samych relacji ze Związkiem Radzieckim, o ile nie będą próbować naruszać interesów naszego państwa”. To sugerowało, że komunistyczny kraj może współpracować z III Rzeszą. Wystąpienie to było punktem zwrotnym w kwestii poprawy stosunków niemiecko-radzieckich, co zaowocowało zawarciem sojuszu militarnego i podpisaniem wzajemnych umów gospodarczych.

Jeszcze 19 sierpnia 1939 r. ZSRR i Niemcy podpisały umowę handlową (ratyfikowaną później w 1940 r.), która określała zasady wymiany handlowej: radzieckich surowców w zamian za niemiecką technologię militarną oraz cywilną. Z kolei 23 sierpnia 1939 r. obaj ministrowie zagraniczni podpisali pakt, nazwany później od nazwisk obu jego sygnatariuszy: Ribbentrop-Mołotow, o nieagresji pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Stalin wyrażał zgodę na agresję Niemiec na Polskę i zastrzegał udział ZSRR w rozbiorze terytorium Rzeczypospolitej i rozszerzeniu terytorium ZSRR o suwerenne państwa: Polskę, Litwę, Łotwę, Estonię, Finlandię i Rumunię w trakcie kampanii wyzwoleńczych. Umowa ta bywa określana jako IV rozbiór Polski, bowiem de facto Rzeczypospolita przestawała istnieć, a granica pomiędzy agresorami miała przebiegać wzdłuż rzek: Pisy, Narwi, Wisły i Sanu.

 

Stalin był przygotowany do ataku. Jak wynika z depesz wymienianych między Moskwą a Berlinem, czekał on jedynie na zajęcie Warszawy przez Niemców. Pierwsze dyrektywy wyznaczały datę uderzenia na Polskę – miało odbyć się ono w nocy z 12 na 13 września. Termin ten jednak przesunięto. Najwyraźniej nie było pewności co do stanowiska polskich sojuszników – Wielkiej Brytanii i Francji.

12 września na posiedzeniu brytyjsko-francuskiej Najwyższej Rady Wojennej, które odbyło się we Francji w Abbeville, z udziałem premierów Daladiera i Chamberlaina, postanowiono wstrzymać jakiekolwiek działania ofensywne przeciwko Niemcom. Decyzja ta została podjęta także w oparciu o informację, którą otrzymał zarówno Londyn, jak i Paryż o podpisaniu przez Niemcy i Rosję Sowiecką tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow. Wojska francuskie wycofały się za linię Maginota (na granicy miedzy Niemcami a Luksemburgiem), i tak rozpoczęła się „dziwna wojna.”

Ostatecznie Stalin zadecydował, że atak na Polskę nastąpi 17 września.

17 września o godz. 3 w nocy wezwano ambasadora RP w Moskwie Wacława Grzybowskiego do radzieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i odczytano mu notę, która mówiła, że „Warszawa, jako stolica Polski, już nie istnieje (…). Pozostawiona własnemu losowi i pozbawiona kierownictw Polska stała się łatwym polem wszelkiego rodzaju niebezpiecznych i niespodziewanych akcji, mogących stać się groźbą dla ZSRR. Dlatego rząd sowiecki (…) nie może również pozostać obojętny na fakt, że zamieszkująca terytorium Polski pokrewna ludność ukraińskiego i białoruskiego pochodzenia jest bezbronna i została pozostawiona własnemu losowi. Rząd sowiecki polecił (…) przekroczyć granicę i wziąć pod swoją opiekę życie i mienie ludności Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Rząd sowiecki zamierza równocześnie podjąć wszelkie środki mające na celu uwolnienie narodu polskiego od nieszczęsnej wojny (…)”. Ambasador odmówił przyjęcia noty, ale nie miało to żadnego wpływu na zaplanowane działania. Godzinę wcześniej przed spotkaniem z ambasadorem poinformowano Niemcy o zamierzonej inwazji na Polskę, a o 6 rano 17 września 1939 r. Armia Czerwona zaatakowała Polskę.

Agresja radziecka na Polskę nastąpiła w chwili, gdy walki toczyło ok. 25 dywizji polskich. Trwała bitwa nad Bzurą, broniły się Warszawa, Lwów, Modlin oraz Hel. Dodatkowo dowództwo Polskich Sił Zbrojnych podejmowało próby organizacji obrony na tzw. przedmościu rumuńskim. Zapasy amunicji mogły starczyć Niemcom jeszcze na 15 dni, ale opór sił polskich mógł potrwać jeszcze dłużej. Kapitulacja Warszawy została podpisana 28 września.

Siły Armii Radzieckiej były porównywalne do sił Wehrmachtu. Do uderzenia na Polskę przeznaczono ok. 630 tys. żołnierzy, 4,7 tys. czołgów (więcej niż mieli Niemcy) i 3,3 tys. samolotów.

 

Rząd polski, przebywający w tym czasie w miejscowości Kuty na granicy z Rumunią, zaprotestował, ale nie uznał inwazji ZSRR za powód do wypowiedzenia wojny. Naczelny wódz Sił Zbrojnych – marszałek Edward Śmigły-Rydz – wezwał nawet do unikania walki i wycofania wojsk do Rumunii i na Węgry. Ambasadorzy RP w Paryżu i Londynie złożyli oficjalnie noty, że rząd polski oczekuje od sprzymierzonych rządów kategorycznego protestu przeciw agresji ZSRR na Polskę.

Oddziały Armii Czerwonej parły naprzód, dążąc do ustalonej w pakcie linii demarkacyjnej. Obronę polskiej granicy można podzielić na kilka faz. W pierwszej główną rolę odegrał Korpus Ochrony Pogranicza. Po rozkazie naczelnego wodza oddziały wycofywały się. Stoczono ok. 30–40 potyczek o różnej skali i dwie większe bitwy – pod Szackiem i pod Wytycznem. Oddziały polskie nie odniosły większych zwycięstw.

Tymczasem 28 września 1939 r. doszło do dalszego doprecyzowania zapisów traktatu o granicach i przyjaźni, zwanego drugim paktem Ribbentrop-Mołotow. ZSRR zgodził się na odstąpienie Niemcom Lubelszczyzny oraz wschodniej części Mazowsza w zamian za zgodę Niemiec na oddanie Litwy do sowieckiej strefy wpływów. 10 października Wileńszczyzna została przekazana Litwie w zamian za zgodę na stacjonowanie wojsk radzieckich na jej terytorium. Podobne układy wymuszono, 29 września i 5 października, na Estonii i Łotwie. Od 10 października 1939 r., granica radziecko-niemiecka została ostatecznie ustalona.

Po klęsce wrześniowej Polska, opuszczona przez sojuszników, została podzielona pomiędzy największe dwa systemy totalitarne, które przystąpiły do masowej eksterminacji i terroru.  Hitlerowskie Niemcy robiły to w imię wyższości rasy niemieckiej, Sowieci zaś podpierali się ideologią marksistowską w „walce z państwem wyzyskiwaczy: kapitalistów i obszarników”.

Oddziały radzieckie czasami udawały sprzymierzeńców, gdzie indziej dopuszczały się gwałtów, mordów i grabieży. Masowo dokonywano egzekucji na żołnierzach Wojska Polskiego, maltretowano jeńców oraz „cywilną burżuazję”, m.in. w: Wilnie, Grodnie, Wołowysku, Oszmianie, Mołodeczni, Nowogródku, Sarnach, Kosowie Poleskim, Tarnopolu i Rohatynie.

Liczba polskich jeńców wyniosła ok. 230 tys. oficerów, podoficerów, część policji i księży skierowano do specjalnych obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Wśród aresztowanych od jesieni 1939 r. do lutego 1940 r. znaleźli się polscy politycy, ministrowie, urzędnicy miejscy, przedstawiciele sądownictwa, księża, profesorowie wyższych uczelni, działacze społeczni i kulturalni. Setki tysięcy trafiły do jednego z co najmniej 132 zidentyfikowanych łagrów. Zmuszano ich do katorżniczej pracy przy wydobywaniu węgla, rudy żelaza, złota i ołowiu.­

Z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w którym więziono ok. 15 tys. jeńców, w tym 8,7 tys. oficerów i podoficerów, od początku kwietnia do połowy maja 1940 r. wywożono polskich oficerów w nieznanym kierunku. Wszyscy zginęli bez śladu z wyjątkiem 4253 jeńców kozielskich, których ciała odnaleziono w 1943 r. w lesie katyńskim koło Smoleńska.

 

 

English version

 

September 17, 1939: The Soviet Invasion of Poland

 

On September 17, 1939, the Soviet Army attacked Poland, implementing the arrangements contained in the secret protocol of the Molotov-Ribbentrop Pact, signed by the foreign ministers of Germany and the USSR on August 23. By doing so, the Soviet government violated as many as four previous agreements between the USSR and Poland: the 1921 Riga Treaty on the demarcation of the Polish-Soviet border; the 1939 Litvinov Protocol on the renunciation of war as a means of settling disputes; the 1932 non-aggression pact with Poland (extended in 1934 to 1945); and the 1933 London Convention on the definition of an aggressor.

For the attack on Poland, Stalin had prepared beforehand a solid foundation. During his speech, later called the “Chestnut Speech”, a report on Soviet foreign policy, which he delivered on March 10, 1939, at the 18th Congress of the Communist Party in Moscow, he claimed that he would not allow the Soviet Union “to be drawn into conflicts by warmongers who are accustomed to having others pull chestnuts out of the fire for them.”

As he asserted, “We maintain peace and the strengthening of economic ties with all countries, and we stand, and will stand, in that position as long as those countries maintain the same relations with the Soviet Union, as long as they do not attempt to infringe upon the interests of our country.” This suggested that the communist country could potentially cooperate with the Third Reich. The speech marked a turning point in terms of improving German-Soviet relations, which resulted in the conclusion of a military alliance and the signing of mutual economic agreements.

On August 19, 1939, the USSR and Germany signed a trade agreement (later ratified in 1940), which set out the terms of trade: Soviet raw materials in exchange for German military and civilian technology. In turn, on August 23, 1939, the two foreign ministers signed a non-aggression pact between the Third Reich and the USSR, later named after its two signatories: Ribbentrop-Molotov. Stalin consented to Germany’s aggression against Poland and stipulated the participation of the USSR in the partition of the Republic of Poland’s territory, in addition to the expansion of the USSR’s territory to include the sovereign states of Lithuania, Latvia, Estonia, Finland and Romania. This agreement is sometimes referred to as the 4th Partition of Poland, because in fact the independent Republic of Poland would soon cease to exist, with the occupation border between the two aggressors to be demarcated along the rivers Pisa, Narew, Vistula and San.

Stalin was well prepared to attack. According to cables exchanged between Moscow and Berlin, he was only waiting for the Germans to occupy Warsaw. The first directives set the date for the Soviet attack on Poland to begin on the night of September 12-13. However, this initial date was postponed, due to uncertainty regarding the official position of Poland’s allies, Great Britain and France.

On September 12, at a meeting of the British-French Supreme War Council held in Abbeville, France, attended by Prime Ministers Daladier and Chamberlain, it was decided to suspend any offensive action against Germany. This decision was based on information received by both London and Paris that Germany and Soviet Russia had signed a secret protocol to the Molotov-Ribbentrop Pact. French troops retreated behind the Maginot Line on the border between Germany and Luxembourg, and thus began the “strange war” (known in English as the “Phoney War”).

Ultimately, Stalin decided that the attack on Poland would take place on September 17.

 

On September 17 at 3 a. m. the Polish ambassador in Moscow Wacław Grzybowski was summoned to the Soviet Ministry of Foreign Affairs and read a note which stated that “Warsaw, as the capital of Poland, no longer exists . . .  . Left to her own fate and deprived of leadership, Poland became an easy field for all kinds of dangerous and unexpected actions, which could become a threat to the USSR. Therefore, the Soviet government . . .  cannot remain indifferent to the fact that the related population of Ukrainian and Byelorussian origin living on Polish territory are defenseless and have been left to their own fate. The Soviet government has ordered [its military] . . .  to cross the border and take under its protection the lives and property of the people of Western Ukraine and Western Belarus. At the same time, the Soviet government intends to take all measures to free the Polish nation from the unfortunate war . . .  .” Ambassador Grzybowski refused to accept the note, but this had no effect on the planned operation. An hour before the meeting with the ambassador, Germany had been informed of the imminent Soviet invasion of Poland, and at 6 a.m. on September 17, 1939, the Red Army attacked Poland from the east.

 

The Polish defense against the Soviet aggression involved around 25 Polish divisions. The battle of the Bzura River was soon in progress, while forces defended Warsaw, Lvov, Modlin and Hel. Additionally, the command of the Polish armed forces made attempts to organize defense on the so-called Romanian frontier in the south-east. It was estimated that Polish ammunition reserves could last for 15 days, even though the resistance of the Polish forces could hold out longer. However, the capitulation of Warsaw was signed on September 28.

The invading Soviet Army forces in the east were comparable to those of the Wehrmacht in the west, comprising approximately 630,000 soldiers, 4,700 tanks (more than the Germans had) and 3,300 aircraft assigned to attack Poland.

Staying at that time in the town of Kuty near the border with Romania, the Polish government protested, but did not consider the invasion of the USSR as a reason to declare war. The Commander-in-Chief of the Armed Forces, Marshal Edward Śmigły-Rydz, even called for the avoidance of combat and the withdrawal of Polish troops to Romania and Hungary. Meanwhile, the Polish ambassadors in Paris and London officially filed notes that the Polish government expected allied governments to categorically protest against the USSR’s aggression against Poland.

Rapidly, the Red Army troops pressed forward, striving to reach the demarcation line set out in the pact. Initially, the Polish Border Protection Corps played a major defensive role. However, after the order of the commander-in-chief, the Polish troops retreated. About 30-40 skirmishes of various scales were fought with the Red Army in various locations, with two larger battles fought at Szack and Wytyczno. However, Polish troops did not achieve major victories.

Subsequently, on September 28, 1939, the provisions of the Treaty on Borders and Friendship, known as the 2nd Molotov-Ribbentrop Pact, were further clarified. The USSR agreed to cede to Germany the Lublin region and the eastern part of Mazovia in exchange for Germany’s consent to cede Lithuania to the Soviet sphere of influence. On October 10, Vilnius was handed over to Lithuania in exchange for permission to station Soviet troops on its territory. Similar deals were implemented on September 29 and October 5 in Estonia and Latvia. On October 10, 1939, the new Soviet-German border on Polish territory was formally established.

After its September defeat, Poland, abandoned by its allies, was divided between Europe’s two largest totalitarian powers, both of which proceeded to carry out campaigns of mass extermination and terror. Nazi Germany did this in the name of the superiority of the German race, while the Soviets relied on Marxist ideology as the basis in their “fight against the state of the exploiters: capitalists and landowners”.

Although Soviet troops sometimes pretended to be allies, they frequently committed acts of murder, rape, and looting. Soldiers of the Polish Army were executed en masse; prisoners of war and “civilian bourgeoisie” were mistreated in numerous cities and towns, including Vilnius, Grodno, Wołowysk, Oshmia, Molodecznia, Nowogródek, Sarny, Kosów Poleski, Tarnopol, and Rohatyn.

The total number of Polish prisoners of war was around 230,000 commissioned and non-commissioned officers, with some police and priests sent to special camps in Kozielsk, Starobielsk and Ostashkov. Among those arrested between autumn 1939 and February 1940 were Polish politicians, government ministers, city officials, members of the judiciary, clergy, university professors, and social and cultural activists. Hundreds of thousands were sent to one of at least 132 identified gulags within Poland, where prisoners were forced to perform excruciating manual labor, including mining coal, iron ore, gold, and lead.

From the camps in Kozelsk, Starobelsk and Ostashkov, where approximately 15,000 prisoners of war were imprisoned, including 8,700 officers and non-commissioned officers, from the beginning of April to the middle of May 1940 Polish officers were transported to undisclosed destinations to be executed. All perished without a trace with the exception of 4253 Kozle prisoners of war, whose bodies were found in 1943 in the Katyn forest near Smolensk.

Autor/Author: Beata Bieniada, absolwentka Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego (graduated from the Institute of History at the University of Warsaw).

Tłumaczenie/English Translation: Robert Bodrog

 

 

 

The article was created thanks to funding from the Polish Department of Cooperation with Polish and Poles abroad of the Ministry of Foreign Affairs.

 

 

Źródła/Sources:

• Andrzej Albert (Wojciech Roszkowski), „Najnowsza historia Polski 1918-1980”, wyd. 1991;
• Andrzej Garlicki, „Historia 1939-1996/97”, wyd. 1997;
• „Atak ZSRR na Polskę”, Muzeum Historii Polski, https://muzhp.pl;
• „Agresja ZSRR na Polskę”, www.1939.pl

Ilustracje/Illustrations:

1) Strefy interesów ZSRR i III Rzeszy na terytorium II Rzeczypospolitej zgodnie z ustaleniami radziecko-niemieckiego układu o przyjaźni i granicy z 28 września 1939 roku, /Spheres of influence of the USSR and the Third Reich on the territory of the Second Republic of Poland in accordance with the provisions of the Soviet-German Treaty on Borders and Friendship, known as the 2nd Molotov-Ribbentrop Pact of September 28, 1939. Maciej Szczepańczyk, Wikipedia, CC BY-SA 4.0;

2) Okładka The Racine Journal-Times, (Wisconcin, USA) z 17.09.1939 r. /Front page of The Racine Journal-Times, Wisconcin, USA, 17.09.1939, newspapers.com;

3) Konferencja oficerów Wehrmachtu i Armii Czerwonej w Polsce. Brześć, gabinet w Urzędzie Wojewódzkim, / Conference of Wehrmacht and Red Army officers in Poland, Brest, meeting at the local city hall, Wikipedia, CC BY-SA 3.0 de;

4) Inwazja na Polskę we wrześniu 1939 / Map showing the September 1939 invasion of Poland by the Third Reich and USSR, Wikimedia, Public domain;

5) Okładka  The Chicago Sunday Tribune, 17.09.1939 / Front page of The Chicago Sunday Tribune, 17.09.1939, https://twitter.com/plinnato